Chú thích

1. Hộ

   Nhà cửa (từ Hán Việt).

2. Hôn

   Lễ cưới, việc cưới hỏi (chứ Hán 昏).

3. Điền

   Ruộng đất (chữ Hán 田).

4. Thổ

   Đất đai (từ Hán Việt).

5. Câu này có ý nói những việc xích mích về nhà cửa, cưới hỏi, ruộng vườn, đất đai sinh ra thù oán muôn đời.

6. Cả

   Lớn, nhiều (từ cổ).

7. Sơn

   Chất chế từ nhựa cây sơn, cùng họ với xoài, lá kép lông chim, dễ gây dị ứng với người dùng khiến mặt mày sưng tấy.

   

   Nhựa cây sơn

8. Ma

   Hiện hình của người chết, theo mê tín.

9. Sấm

   Một hiện tượng thiên nhiên, là những tiếng nổ rền trên bầu trời khi có giông.

10. Câu này có ý chỉ một kinh nghiệm về thời tiết, sấm trước cơm là sấm giông về buổi sáng, dễ gây mưa, đủ nước cày cấy, sấm sau cơm là sấm giông về chiều, đó là giông nhiệt, ít khi gây mưa hoặc mưa với lượng không lớn, thiếu nước cày bừa, lúa không tốt.

11. Ghẻ

    Loại bệnh do ký sinh trùng đào hang rãnh trên da làm ngứa ngáy khó chịu và nhiễm trùng. Người ta biết bệnh ghẻ từ thế kỷ thứ 16 nhưng mãi đến năm 1934 mới tìm được ký sinh trùng gây bệnh ghẻ ở người. Bệnh ghẻ mang tính chất lây truyền và thường xuất hiện ở những vùng dân cư đông đúc, nhà ở chật hẹp, thiếu vệ sinh, hay thành dịch khi có chiến tranh, đợt di dân, sau hội hè, các trại giam...

12. Câu này ý nói những thứ gây khó chịu nhất, đau đớn nhất.

13. Đỉa

    Một loại động vật thân mềm, trơn nhầy, sống ở nước ngọt hoặc nước lợ, miệng có giác hút để châm vào con mồi và hút máu. Tên gọi này có gốc từ từ Hán Việt điệt.

    

    Con đỉa

14. Có hai giả thuyết về thành ngữ "dai như đỉa." Thứ nhất là khi đỉa cắn người thì rất khó làm cho đỉa nhả ra (dân gian có mẹo châm vôi sống hoặc đầu thuốc lá vào đỉa). Thứ hai là đỉa rất khó bị giết, vì cho dù có bị nghiền nát thì mỗi phần cơ thể đỉa có thể phát triển thành một con đỉa mới.

15. Rau ngót

    Còn gọi là rau bồ ngót, bù ngọt hoặc bầu ngọt, một dạng cây bụi, có thể cao đến 2 m, phần thân khi già cứng chuyển màu nâu. Lá cây rau ngót hình bầu dục, mọc so le; sắc lá màu lục thẫm, rau có vị ngọt. Khi hái ăn, thường chọn lá non (món phổ biến là canh rau ngót thịt bằm). Rau ngót được dùng trong y học dân gian thuốc Nam để chữa một số bệnh.

    

    Rau ngót

16. Rau sam

    Một loại cỏ dại sống quanh năm ở những vùng ẩm mát như bờ ruộng, bờ mương, ven đường hoặc mọc xen kẽ trong những luống hoa màu. Thân gồm nhiều cành màu đỏ nhạt, lá hình bầu dục, phiến lá dày, mặt láng, mọc bò lan trên mặt đất. Rau sam có thể dùng để ăn như những loại rau trồng khác. Rau sam phơi khô dùng làm thuốc.

    

    Rau sam

17. Tờ giấy ở đây chỉ bản cáo trạng, giấy tờ kiện cáo, và các tài liệu hành chính tương tự.

18. Vích

    Một loại rùa biển, lớn hơn đồi mồi, có vẩy sừng cứng ghép sát với nhau, mai hình trái xoan, màu đen xám.

    

    Con vích

19. Dại như vích

    Câu thành ngữ này được cho bắt nguồn từ một câu chuyện dân gian: Có con vích nằm trên bờ biển. Một người bắt ngao đi ngang qua, quăng dây thòng lọng thít chặt vào chân vích kéo vào đất liền. Vích cố sức co lại kéo tuột dây, trốn xuống nước. Hôm sau người bắt ngao lại rình quăng được dây thít chặt lấy chân vích và lần này hết sức kéo vích ra biển. Vích vẫn có hết sức co ngược lại như lần trước, vì thế mỗi lúc một lùi sâu vào đất liền và bị tóm.

20. Bất nhân

    Không có tính người, tàn ác (từ Hán Việt).

21. Ý của câu tục ngữ này là chỉ có những của cải làm ra một cách lương thiện mới có thể giữ được lâu bền.

22. Phù vân

    Đám mây nổi rồi tan ngay, chỉ sự có rồi lại mất đi, không lâu bền.

23. Hà Bá

    Vị thần cai quản sông trong tín ngưỡng đạo giáo. Xưa kia ven sông thường có đền thờ Há Bá để cầu cho mọi người không gặp nạn trên sông và bắt được nhiều cá trong mùa mưa. Hà Bá thường được miêu tả là một ông lão râu tóc bạc trắng, tay cầm một cây gậy phất trần với một bầu nước uống, ngồi trên lưng một con rùa và cười vui vẻ.

    

    Một hình vẽ Hà Bá theo truyền thuyết

24. "Phá sơn lâm" là phá rừng, đốn củi, khai hoang. "Đâm Hà Bá" là làm nghề chài lưới ở sông, biển. Đây được coi là hai nghề xúc phạm đến thần núi và thần nước: nhất là làm nghề rừng, hai là làm nghề sông biển, quan niệm này cho rằng vì lẽ đó, phá sơn lâm và đâm hà bá là hai nghề không giàu được.

25. Son

    Chỉ vợ chồng trẻ chưa có con cái.

26. Quảng Ngãi

    Địa danh nay là một tỉnh nằm ở duyên hải Nam Trung Bộ, nằm hai bên bờ sông Trà Khúc, được mệnh danh là vùng đất Núi Ấn Sông Trà. Quảng Ngãi là mảnh đất có bề dày lịch sử về văn hóa Sa Huỳnh và văn hóa Chăm Pa, đặc biệt là hệ thống thành lũy Chàm. Tại đây cũng nổi tiếng cả nước với đặc sản đường mía (đường phèn, đường phổi, mạch nha...) và tỏi ở Lý Sơn.

    

    Núi Ấn sông Trà

27. Đãi

    Nhúng các chất trộn lẫn với nhau xuống nước, gạn lấy chất nặng, còn chất nhẹ cho trôi đi (đãi cát, đãi vàng...).

    

    Đãi cát tìm vàng

28. Sạn

    Hạt đá nhỏ.

29. Xống

    Váy (từ cổ).

30. Cống

    Học vị dành cho những người thi đỗ khoa thi Hương dưới chế độ phong kiến.

    Nào có ra gì cái chữ Nho
    Ông Nghè, ông Cống cũng nằm co
    (Chữ Nho - Tú Xương)

31. Khoa trường

    Khoa cử và trường thi, chỉ việc thi cử nói chung.

32. Lang

    Cách gọi cũ của người làm nghề thầy thuốc, thường là Đông y.