Chú thích

1. Hồ

   Kĩ thuật làm cho sợi dệt hoặc vải thấm đều một lớp nước có pha lớp bột hoặc keo cho cứng.

2. Thầy mẹ

   Cha mẹ (phương ngữ miền Bắc).

   Con đi mười mấy năm trời,
   Một thân, một bóng, nửa đời gió sương.
   Thầy đừng nhớ, mẹ đừng thương,
   Cầm như đồng kẽm ngang đường bỏ rơi!
   Thầy mẹ ơi, thầy mẹ ơi,
   Tiếc công thầy mẹ đẻ người con hư!
   (Thư gửi thầy mẹ - Nguyễn Bính)

3. Cúc dục

   Nuôi nấng, dạy dỗ, chỉ công ơn cha mẹ (từ Hán Việt). Xem Chín chữ cù lao.

4. Bằng trang

   Bằng cỡ, cỡ như.

5. Chính chuyên

   Tiết hạnh, chung thủy với chồng (từ Hán Việt).

6. Đàng

   Đường, hướng (phương ngữ Trung và Nam Bộ).

7. Nậy

   Lớn (phương ngữ Nghệ Tĩnh).

8. Cả

   Lớn, nhiều (từ cổ).

9. Ba giềng

   Xem chú thích Cương thường.

10. Chúa

    Chủ, vua.

11. Trã

    Cái nồi đất.

12. Trừng

    Nổi lên, dâng lên (phương ngữ Bình Định - Phú Yên).

13. Đa

    Một loại cây thân thuộc, được coi như biểu tượng của làng quê Việt Nam, cùng với giếng nước và sân đình. Cây đa cổ thụ có tán rất rộng, có nhiều gốc và rễ phụ. Ở một số địa phương, cây đa còn được gọi là cây đa đa, hoặc cây da. Theo học giả An Chi, tên cây bắt nguồn từ đa căn thụ 多根樹 (cây nhiều rễ), “một hình thức dân dã mà văn chương Phật giáo dùng để mô tả và gọi tên cây một cách súc tích nhất có thể có.”

    

    Cây đa Tân Trào

14. Đặng

    Được, để, nhằm (từ cũ, phương ngữ).

15. Trấn đơn mùi sồng

    Nhuộm qua một lớp nước nâu (trấn nghĩa là nhúng vào nước).

16. Nghiên

    Đồ dùng để mài mực hoặc son khi viết chữ Hán hoặc gần đây là thư pháp.

    

    Bút và nghiên mực Tàu

17. Bụt

    Cách gọi dân gian của Phật, bắt nguồn từ cách phiên âm từ Buddha (bậc giác ngộ - Phật) trong tiếng Ấn Độ.

18. Dam

    Còn gọi là dam, tên gọi ở một số địa phương Bắc Trung Bộ của con cua đồng.

    

    Cua đồng

19. Đồng Quan, đồng Chùa

    Hai cánh đồng thuộc địa phận xã Hà Lâm, nay là xã Yến Sơn, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa.

20. Vân vi

    Đầu đuôi câu chuyện, đầu đuôi sự tình (từ cũ).

21. Sông Đà

    Còn gọi là sông Bờ, phụ lưu lớn nhất của sông Hồng, bắt nguồn từ tỉnh Vân Nam, Trung Quốc, chảy theo hướng tây bắc - đông nam. Điểm đầu của sông Đà trên nước ta là biên giới Việt Nam - Trung Quốc tại huyện Mường Tè (Lai Châu). Sông chảy qua các tỉnh Tây Bắc là Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Hòa Bình, nhập với sông Hồng ở "ngã ba sông" (Việt Trì, Phú Thọ).

    

    Sông Đà

22. Sông Thao

    Tên gọi của sông Hồng, đoạn từ huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai đến "ngã ba sông" ở thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ, nơi sông Lô và sông Đà đổ vào sông Hồng. Sông Thao gắn liền với những chiến công oai hùng chống giặc ngoại xâm của dân tộc ta.

23. Ba Vì

    Tên một dãy núi đất và đá vôi lớn trải trên một phạm vi rộng chừng 5000 ha ở ba huyện Ba Vì (Hà Nội), Lương Sơn và Kỳ Sơn (Hòa Bình), cách nội thành Hà Nội chừng 60km. Dãy Ba Vì có nhiều ngọn núi, nhưng nổi tiếng nhất là Tản Viên, còn gọi là núi Tản. Núi này cao 1281m, gần đỉnh thắt lại, đến đỉnh lại xòe ra như chiếc ô nên gọi là Tản (傘). Ở chân núi Tản có đền Hạ, lưng chừng núi có đền Trung, đỉnh núi có đền Thượng là nơi thờ Sơn Tinh (đức thánh Tản), một trong tứ bất tử, thể hiện cho khát vọng làm chủ thiên nhiên của người Việt.

    Ba Vì được xem là dãy núi tổ của dân tộc ta.

    

    Ba Vì

24. Ni

    Này, nay (phương ngữ miền Trung).

25. Tru

    Trâu (phương ngữ một số vùng Bắc Trung Bộ).

26. Chi

    Gì (phương ngữ Trung và Nam Bộ).

27. Mần

    Làm (phương ngữ Trung và Nam Bộ). Như mần ăn, mần việc, đi mần...

28. Du

    Dâu (phương ngữ Bắc Trung Bộ).

29. Trấn thủ

    Đóng quân để gìn giữ bảo vệ.

30. Lưu đồn

    Đồn trại ở miền ngược, phải để lính lại phòng giữ. Có ý kiến cho rằng Lưu Đồn là địa danh. Đạo Lưu Đồn là một đơn vị hành chính quân sự thời các chúa Nguyễn, nay là thị trấn Ba Đồn, huyện Quảng Trạch, Quảng Bình. Vào thời kì Trịnh - Nguyễn phân tranh, Lưu Đồn là nơi giáp giới giữa Trịnh và Nguyễn, thường xuyên xảy ra giao chiến. Có ý kiến khác cho rằng Lưu Đồn là thôn Lưu Đồn, thuộc xã Thụy Hồng, huyện Thái Thụy, tỉnh Thái Bình, nhưng ý kiến này không có cơ sở.

31. Thời

    Thì. Xưa vì kị húy vua Tự Đức (Nguyễn Phúc Thì) nên chữ này được đọc chạnh đi thành "thời."

32. Điếm canh

    Nhà nhỏ thường dựng ở đầu làng hay trên đê, dùng làm nơi canh gác.

    

    Điếm canh đầu làng (Ảnh: Võ An Ninh)

33. Dồn

    Dồn dập, không ngơi.

34. Việc quan

    Việc hành chính nhà nước.

35. Đẵn

    Đốn, chặt.

36. Ngàn

    Rừng rậm.

37. Hữu thân hữu khổ

    Có thân có khổ - làm người ai cũng có nỗi khổ của mình.

38. Có bản chép: Hữu tân hữu khổ (có cay có đắng).

39. Phàn nàn

    Kể lể nỗi buồn bực.

40. Mai

    Cây cùng loại với tre, gióng dài, thành dày, đốt lặn, lá rất to, dùng làm nhà, làm ống đựng nước...

    

    Gốc mai và măng mai.

41. Giang

    Một loại tre thân nhỏ vách dày, thân khá cao, mọc thành cụm, lá xanh đậm. Cũng ghi là dang ở một số văn bản.

    

    Rừng giang

42. Nứa

    Loài cây cùng họ với tre, mình mỏng, gióng dài, mọc từng bụi ở rừng, thường dùng để đan phên và làm các đồ thủ công mĩ nghệ. Ống nứa ngày xưa cũng thường được dùng làm vật đựng (cơm, gạo, muối...).

    

    Bụi nứa

43. Quảng Ngãi

    Địa danh nay là một tỉnh nằm ở duyên hải Nam Trung Bộ, nằm hai bên bờ sông Trà Khúc, được mệnh danh là vùng đất Núi Ấn Sông Trà. Quảng Ngãi là mảnh đất có bề dày lịch sử về văn hóa Sa Huỳnh và văn hóa Chăm Pa, đặc biệt là hệ thống thành lũy Chàm. Tại đây cũng nổi tiếng cả nước với đặc sản đường mía (đường phèn, đường phổi, mạch nha...) và tỏi ở Lý Sơn.

    

    Núi Ấn sông Trà

44. Đãi

    Nhúng các chất trộn lẫn với nhau xuống nước, gạn lấy chất nặng, còn chất nhẹ cho trôi đi (đãi cát, đãi vàng...).

    

    Đãi cát tìm vàng

45. Sạn

    Hạt đá nhỏ.