Chú thích

1. Hẹ

   Một loại rau được dùng nhiều trong các món ăn và các bài thuốc dân gian Việt Nam.

   

   Bông hẹ

2. Bài này có sự chơi chữ: Chanh, hành, hẹ, dâu đều là tên những loại cây.

3. Chó ông thánh cắn ra chữ

   Thơm lây, có uy tín nhờ người khác.

4. Lưng chữ cụ, vú chữ tâm

   Lưng thẳng, cân đối (trông như chữ “cụ” 具), vú đầy đặn, săn chắc (hình dáng như chữ “tâm” 心) là hai nét hay gặp của người phụ nữ mắn đẻ, khéo nuôi con.

5. Bài ca dao này nhắc đến bốn dụng cụ đánh bắt tôm cá: đăng đó, lờ, và lọp.

6. Cuội

   Một nhân vật trong truyện cổ tích Việt Nam. Chú Cuội (hay thằng Cuội) là một người tiều phu. Cuội có một cây đa thần, lá có khả năng cải tử hoàn sinh. Một hôm vợ Cuội tưới nước bẩn vào gốc cây đa, cây đa trốc gốc bay lên trời. Cuội bám vào rễ đa kéo lại, nhưng cây đa bay lên đến tận cung Trăng. Từ đó trên cung Trăng có hình chú Cuội. (Xem thêm: Sự tích chú Cuội cung trăng).

7. Lưu niên

   Lâu năm (từ Hán Việt).

8. Chủ gia

   Chủ nhà (từ Hán Việt).

9. Đà

   Màu nâu sẫm. Ở một số tỉnh miền Trung (Phú Yên, Bình Định...) màu này cũng được gọi là màu dà. Thuốc nhuộm màu dà được lấy từ cây dà.

   

   Da thuộc màu đà

10. Vá quàng

    Những người phải lao động, khuân vác nhiều, phần lưng và vai áo thường rách thành lỗ lớn. Người ta vá những chỗ ấy bằng miếng vải to, có khi không trùng màu, gọi là vá quàng.

11. Bá niên

    Trăm năm (từ Hán Việt).

12. Gá nghĩa

    Kết nghĩa (gá nghĩa vợ chồng, gá nghĩa anh em), tiếng miền Nam còn đọc trại thành gá ngãi.

13. Cổ đồ bát bửu

    Bức tranh cổ vẽ tám món đồ quý – xem thêm về Bát bửu.

14. Ngũ sắc, bá huê

    Năm màu, trăm hoa.

15. Tùng lộc

    Cây tùng và con nai. Tùng tượng trưng cho sức sống bền bỉ và tuổi thọ, còn nai tượng trưng cho địa vị (lộc cũng đồng âm với tài lộc), vì vậy tranh vẽ, tranh khắc gỗ, họa tiết gốm… trong dân gian thường vẽ tùng lộc.

    

    Tranh tùng lộc

16. Giường hộc

    Loại giường phía dưới có hộc có thể kéo ra vào, để đựng quần áo, đồ đạc.

17. Giường Tàu

    Một loại giường theo kiểu Trung Hoa, có thành cao xung quanh.

18. Gia chủ

    Chủ nhà (từ Hán Việt).

19. Ông Cúm bà Co

    Hình tượng dân gian của bệnh cúm.

20. Nghệ An

    Tỉnh có diện tích lớn nhất nước ta, nằm ở khu vực Bắc Trung Bộ, phía Bắc giáp tỉnh Thanh Hóa, phía Nam giáp tỉnh Hà Tĩnh, phía Tây giáp Lào và phía Đông giáp biển Đông. Trước đây, Nghệ An với Hà Tĩnh được gọi là Hoan Châu, trải qua nhiều lần sáp nhập và chia tách với tỉnh Hà Tĩnh, từ năm 1991 tỉnh Nghệ An lại tách ra như ngày nay.

    Nghệ An là nơi có nhiều danh thắng đẹp như biển Cửa Lò, sông Lam, vườn quốc gia Pù Mát... Đây cũng là nơi sản sinh ra rất nhiều danh nhân văn hóa - lịch sử như Mai Hắc Đế, Phan Bội Châu, Hồ Chí Minh...

    

    Biển Cửa Lò

21. Rày

    Nay, bây giờ (phương ngữ).

22. Đây là một tín ngưỡng dân gian, theo đó để chữa bệnh cúm, người ta mua đồ lễ về cúng, vừa cúng vừa đọc bài này. Cúng xong, cho người bệnh ăn đồ lễ (bánh đúc mắm tôm) thì khỏi cúm.

23. Bánh đúc

    Bánh nấu bằng bột gạo tẻ hoặc bột ngô quấy với nước vôi trong, khi chín đổ ra cho đông thành tảng, thường được ăn kèm với mắm tôm. Bánh đúc là món quà quen thuộc của làng quê.

    

    Bánh đúc Hà Nội

24. Tín chủ

    Người tin tưởng Phật thần, là người tổ chức những cuộc cúng lễ, lên đồng...

25. Tài tử giai nhân

    Người con trai có tài, người con gái có sắc. Chỉ những người tài sắc nói chung.

    Dập dìu tài tử giai nhân
    Ngựa xe như nước, áo quần như nêm
    (Truyện Kiều)

26. Thực vật

    Đồ ăn uống, đồ dùng sinh hoạt nói chung.

27. Túc dụng

    Đủ dùng (từ Hán Việt).

28. Cựu thời

    Thời trước, thời xưa (từ Hán Việt).

29. Bộc

    Phơi bày, bộc bạch (từ Hán Việt).

30. Nhi thinh

    Chú thích này đang để ngỏ. Nếu bạn có thông tin về Nhi thinh, hãy đóng góp cho chúng tôi.

31. Xuân nhựt

    Xuân nhật, ngày xuân (từ Hán Việt).

32. Ức

    Ham, muốn (từ cũ).

33. Minh niên

    Năm nay (từ Hán Việt).

34. Hỉ hạ

    Vui mừng, chung vui. Như hỉ hả, hể hả.

35. Dã

    Chốn quê mùa. Ở đây ý chỉ Bình Định.

36. Huế

    Một địa danh ở miền Trung, nay là thành phố thủ phủ của tỉnh Thừa Thiên-Huế. Là kinh đô của Việt Nam dưới triều đại phong kiến nhà Nguyễn (1802 - 1945), Huế còn được gọi là đất Thần Kinh (ghép từ hai chữ kinh đô và thần bí) hoặc cố đô. Huế là một vùng đất thơ mộng, được đưa vào rất nhiều thơ văn, ca dao dân ca và các loại hình văn học nghệ thuật khác, đồng thời cũng là mảnh đất giàu truyền thống văn hóa với nón Bài Thơ, nhã nhạc cung đình, ca Huế, các đền chùa, lăng tẩm, các món ẩm thực đặc sắc...

    Địa danh "Huế" được cho là bắt nguồn từ chữ "Hóa" trong Thuận Hóa, tên cũ của vùng đất bao gồm Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên-Huế.

    

    Cầu Tràng Tiền bắc ngang qua sông Hương, một biểu tượng của Huế

    

    Thành Nội

37. Điện Quang

    Tên một hiệu pháo nổi tiếng ngày trước. Pháo Điện Quang tuy nhỏ nhưng nổ rất giòn giã, không có viên lép, xác pháo đều.

    

    Pháo Điện Quang

38. Lôi đình

    Sấm sét (từ Hán Việt).

39. Hung

    Dữ, quá (phương ngữ Trung và Nam Bộ).

40. Tiêu xoay

    Chú thích này đang để ngỏ. Nếu bạn có thông tin về Tiêu xoay, hãy đóng góp cho chúng tôi.

41. Ngún hừng

    Ngún (thường nói về lửa) là cháy ngầm; hừng là cháy phừng lên, dấy lên. Ngún hứng là chập chờn không đều lửa.

42. Hắt

    Dứt khoát (phương ngữ Trung Bộ).

43. Đây là lời các gian hàng bán pháo Tết rao bằng cách hát theo điệu bài chòi, thường thấy ngày xưa ở chợ Gò (Tuy Phước, Bình Định). Chợ Gò ngày ấy mỗi dịp Tết lại bán pháo rất nhiều, nên còn gọi là chợ Pháo. Bài này do thi sĩ Sinh Hòa cung cấp, dẫn bởi Trần Đình Thái trong sách Ai có về Qui Nhơn (1973).

44. Chạ

    Hỗn tạp, chung lộn.

45. Nãi

    Bèn (chữ Hán 乃).

46. Chi

    Gì (phương ngữ Trung và Nam Bộ).

47. Tạo thiên lập địa

    Lập nên trời đất.

48. Năn

    Cũng viết là năng, còn gọi là mã thầy, một loại cỏ mọc hoang trên những cánh đồng ngập nước. Phần củ ăn được, lá được dùng làm vị thuốc.

    

    Củ năn (năng)

49. Tích thiện phùng thiện, tích ác phùng ác

    Theo Minh Tâm Bửu Giám: Tích thiện phùng thiện, tích ác phùng ác, tử tế tư lường, thiên địa bất thác. Thiện hữu thiện báo, ác hữu ác báo, nhược hoàn bất báo, thời thần vị đáo. (Tích chứa điều thiện thì gặp thiện, tích chứa điều ác thì gặp ác, phải suy nghĩ cho kĩ, trời đất không khi nào sai lầm cả. Người làm điều thiện thì có điều thiện trả lại, người điều ác thì có điều ác trả lại, nếu chưa thấy trả lại thì là chưa đến ngày giờ).

50. Mưu thâm họa diệt thâm

    Mưu mô càng hiểm độc thì tai họa đem lại (cho bản thân) càng tai hại.

51. Đề lao

    Tù ngục.

52. Thầy đồ

    Người dạy chữ Nho cho trẻ con ngày xưa.

    Thầy đồ, thầy đạc
    Dạy học, dạy hành
    Vài quyển sách nát
    Dăm thằng trẻ ranh
    (Tú Xương)

    

    Thầy đồ dạy học trò

53. Đồ

    Từ tục, chỉ bộ phận sinh dục của người phụ nữ.

54. Canh

    Đơn vị tính thời gian ban đêm ngày xưa. Người xưa chia một đêm ra thành năm canh (đêm năm canh, ngày sáu khắc). Theo đó, canh một là giờ Tuất (19-21h), canh hai là giờ Hợi (21-23h), canh ba là giờ Tí (23h-1h sáng), canh tư là giờ Sửu (1h-3h), canh năm là giờ Dần (3h-5h). Mỗi lúc sang canh thường có trống điểm, gọi là trống canh.

55. Khôn nhắp

    Không ngủ (được).

56. Tưởng

    Nghĩ đến (từ Hán Việt).

57. Nang

    Cái túi (từ Hán Việt).

58. Đa

    Một loại cây thân thuộc, được coi như biểu tượng của làng quê Việt Nam, cùng với giếng nước và sân đình. Cây đa cổ thụ có tán rất rộng, có nhiều gốc và rễ phụ. Ở một số địa phương, cây đa còn được gọi là cây đa đa, hoặc cây da. Theo học giả An Chi, tên cây bắt nguồn từ đa căn thụ 多根樹 (cây nhiều rễ), “một hình thức dân dã mà văn chương Phật giáo dùng để mô tả và gọi tên cây một cách súc tích nhất có thể có.”

    

    Cây đa Tân Trào

59. Cộ

    Cũ (phương ngữ Bắc Trung Bộ).

60. Lưa

    Còn sót lại (phương ngữ Bắc Trung Bộ).

61. Có bản chép: sãi đò.

62. Thác

    Chết, mất, qua đời (từ Hán Việt).

63. Tê

    Kia (phương ngữ Trung Bộ).

64. Chừ

    Giờ. Bây chừ nghĩa là "bây giờ" (phương ngữ Trung và Nam Bộ).