Chú thích

1. Mần

   Làm (phương ngữ Trung và Nam Bộ). Như mần ăn, mần việc, đi mần...

2. Yên Thống

   Tên một làng nay thuộc xã Diễn Liên, huyện Diễn Châu, tỉnh Nghệ An.

3. Mần như Yên Thống, sống cũng như chết

   Yên Thống rất nghèo, người dân phải lao động cực khổ.

4. Mần đĩ phải sắm giẻ lót

   Làm việc gì cũng phải lo liệu, chuẩn bị chu đáo.

5. Mình hạc xương mai

   Thân mình mảnh mai như hạc, xương nhỏ như cành mai. Đại Nam quấc âm tự vị của Huình-Tịnh Paulus Của giảng là "Nhỏ xương ốm yếu, thanh cảnh, cốt cách lịch sự."

6. Ga

   Gà (phương ngữ Bắc Trung Bộ).

7. Trảo Nha

   Một làng cổ nay thuộc thị trấn Nghèn, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh. Vùng đất này nổi tiếng từ xưa về truyền thống học vấn, có nhiều người đậu đạt cao, trong đó nổi tiếng nhất là họ Ngô trải mười tám đời quận công.

8. Trự

   Chữ (phương ngữ Bắc Trung Bộ).

9. Văn Cử

   Một làng thuộc xã Xuân Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh.

10. Trảo Nha là một làng đỗ đạt, nên đến con gà cũng gáy ra chữ. Văn Cử là làng nghèo khó, đến tiếng chó sủa cũng như đòi ăn.

11. Sơn

    Chất chế từ nhựa cây sơn, cùng họ với xoài, lá kép lông chim, dễ gây dị ứng với người dùng khiến mặt mày sưng tấy.

    

    Nhựa cây sơn

12. An Mỹ

    Xưa có tên là làng Tò, nay là một xã thuộc huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình, bao gồm sáu làng nhỏ: Tô Trang, Tô Đàm, Tô Xuyên, Tô Đê, Tô Hồ, và Tô Hải. Tại đây có đặc sản gà Tò, ngày trước dùng để tiến vua.

    

    Gà Tò

13. Tả Thanh Oai

    Tên Nôm là kẻ Tó, một làng xưa thuộc tổng Tả Thanh Oai, huyện Thanh Oai, phủ Ứng Thiên, trấn Sơn Nam Thượng thời Lê, nay là một xã thuộc Thanh Trì, Hà Nội. Làng được mệnh danh là "làng khoa bảng," vì xưa kia có nhiều người đỗ đạt.

    

    Một góc làng Tả Thanh Oai ngày nay

14. Vạn Đồn

    Cũng có tên là làng Vó, một làng nay thuộc xã Thụy Hồng, huyện Thái Thụy, tỉnh Thái Bình. Đây là một làng cổ, xưa kia nổi tiếng với nghề đan và bán vó. Đọc thêm về làng Vạn Đồn.

15. Cổ Am

    Tên cũ là Úm Mạt, một làng nằm ở tận cùng phía đông nam huyện Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phòng. Làng này nổi tiếng là nơi sinh ra nhiều nhân tài và học giả lớn của nước ta như Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, nhà nho Trần Lương Bật, Trần Công Hân...

16. Làng Cổ Am ngày xưa lắm người đỗ đạt nên người ta ví ở đó có nhiều bà mẹ đẻ ra người tài.

17. Hành Thiện

    Tên một làng cổ, nay thuộc xã Xuân Hồng, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định. Đây là một trong những ngôi làng cổ nổi tiếng có truyền thống văn hóa, có nhiều người đỗ đạt. Tại đây có di tích chùa Keo Hành Thiện (chùa Keo Hạ, để phân biệt với chùa Keo Thượng), một trong những ngôi chùa cổ ở Việt Nam được bảo tồn hầu như còn nguyên vẹn kiến trúc 400 năm tuổi.

18. Hỏa tai

    Hỏa hoạn.

19. Đạo tặc

    Giặc cướp (từ Hán Việt).

20. Gà gáy canh một hoả tai, gà gáy canh hai đạo tặc

    Theo tín ngưỡng dân gian, gà gáy không đúng canh là điềm báo xui rủi.

21. Nhất buổi trưa, nhì trời mưa

    Hai thời điểm dễ khiến người ta rạo rực, hứng tình (quan niệm dân gian).

22. Cỏ tranh

    Loại cỏ thân cao, sống lâu năm, có thân rễ lan dài, ăn sâu dưới đất. Lá mọc đứng, cứng, gân nổi, dáng lá hẹp dài, mép lá rất sắc, có thể cứa đứt tay. Ở nhiều vùng quê, nhân dân ta thường đánh (bện) cỏ tranh thành tấm lợp nhà. Tro của cỏ tranh có vị mặn, vì vậy thú rừng thường liếm tro cỏ tranh thay cho muối.

    

    Nhà dài Ê Đê lợp tranh

23. Kín tranh hơn lành gỗ

    Mái tranh đơn sơ mà che kín nắng mưa còn hơn tốt gỗ chưa chắc kín mà lại tốn kém. Ý nói việc gì cứ đạt mục đích thì thôi.

24. Ló

    Lúa (phương ngữ Bắc Trung Bộ).

25. Mạ

    Mẹ (phương ngữ Bắc Trung Bộ).

26. Tắn

    Rắn (phương ngữ Bắc Trung Bộ).

27. Chiêm

    (Lúa hay hoa màu) gieo cấy ở miền Bắc vào đầu mùa lạnh, khô (tháng mười, tháng mười một) và thu hoạch vào đầu mùa nóng, mưa nhiều (tháng năm, tháng sáu), phân biệt với mùa. Đây cũng là cách gọi tắt của "lúa chiêm." Theo sách Vân Đài Loại Ngữ của Lê Quý Đôn, người Việt trước đây đã học cách trồng một số giống lúa gieo vào mùa đông, thu hoạch vào mùa hạ từ người Chiêm Thành, nên gọi là lúa chiêm hay lúa chăm.

    

    Cấy lúa chiêm

28. Kinh nghiệm sản xuất: Vụ chiêm mà thả bèo trên mặt ruộng thì sẽ tốt lúa, cho sản lượng cao.

29. Ở lổ

    Ở truồng (khẩu ngữ).

30. Lồn ở lổ, cổ đeo hoa

    Cái xấu xa không biết che đậy lại, lại đi làm những việc phù phiếm.

31. Lâu ni nỏ ẻ đàng, bựa ni ẻ đàng cả làng bắt được

    Trước giờ không ỉa ngoài đường (ỉa vất), hôm nay ỉa ngoài đường thì cả làng bắt được. Cả đời không làm việc xấu, nay (vì hoàn cảnh bắt buộc) chỉ lần đầu làm việc xấu thì bị phát giác.

32. Chó đá

    Tượng đá tạc hình chó, thường đặt trước cổng nhà, đền chùa, hoặc đặt trên bệ thờ, cùng có mục đích là để cầu phúc, trừ tà. Đây là một phong tục đặc thù trong tín ngưỡng của người Việt.

    

    Chó đá canh trước phủ quận công Nguyễn Ngọc Trì (Hát Môn, Phúc Thọ, Hà Nội). Ảnh: Hoàng Phương.

33. Đánh chó đá vãi cứt

    Chỉ hạng bủn xỉn, hà tiện quá đáng. Tương tự như câu "Vắt cổ chày ra nước."