Chú thích

1. Mô

   Đâu, nào (phương ngữ Trung Bộ).

2. Trúc

   Trốc, đổ (phương ngữ Trung và Nam Bộ).

3. Hai Vai

   Còn có tên là lèn Dặm hoặc núi Di Lĩnh, một ngọn núi đá vôi (lèn) nằm giáp ranh giữa 3 xã Diễn Bình, Diễn Minh, Diễn Thắng của huyện Diễn Châu, tỉnh Nghệ An. Lèn Hai Vai có chiều dài 800m, nơi rộng nhất 120m, nơi cao nhất 141m. Theo truyền thuyết, ông Đùng đánh giặc ngoại xâm đã đứng từ trên cao ném đá vào quân thù, tạo ra lèn Hai Vai, lèn Cờ, và lèn Trống.

   

   Lèn Hai Vai

4. Sông Bùng

   Tên một con sông bắt nguồn từ xã Minh Thành, huyện Yên Thành, chảy qua thị trấn Diễn Châu, tỉnh Nghệ An.

   

   Vẻ đẹp sông Bùng

5. Dinh Thượng Thơ

   Tên người dân đương thời gọi Nha Giám đốc Nội vụ (Direction de l'Intérieur), một tòa nhà được người Pháp xây dựng vào năm 1864 với vai trò điều hành trực tiếp toàn bộ các vấn đề dân sự, tư pháp và tài chính của thuộc địa. Hiện nay đây là trụ sở của Sở Công thương và Sở thông tin-truyền thông thành phố Hồ Chí Minh.

   

   Dinh Thượng Thơ

6. Cột cờ Thủ Ngữ

   Tên cột cờ mà người Pháp dựng ở bến Nhà Rồng vào tháng 10 năm 1865. Từ "Thủ ngữ" có nghĩa là sở canh tuần tàu biển. Cột cờ treo cờ hiệu để cho tàu thuyền ra vào Cảng nên biết vào ngay hay chờ đợi.

   

   Cột cờ Thủ Ngữ ngày xưa

   

   Cột cờ Thủ Ngữ hiện nay

7. Tượng Gambetta

   Còn gọi là tượng Ba Hình, Bức tượng của Léon Gambetta, một chính khách người Pháp chủ trương ủng hộ chính sách thuộc địa, được Pháp cho xây dựng ở quảng trường chợ Cũ Sài Gòn (nay là giao lộ Lê Duẩn - Pasteur), sau được chuyển vào khuôn viên Tao Đàn (nên người dân gọi là vườn Ông Thượng). Theo học giả Vương Hồng Sển trong cuốn Sài Gòn Năm Xưa thì năm 1945 khi Nhật đến Việt Nam, "chánh phủ Pháp muốn thâu dụng số đồng dùng vào chiến tranh, sai thợ nấu lão Gambetta, thì hỡi ôi! Thân lão là ersatz (thế phẩm), đồ đồng giả, không dùng được..."

   

   Tượng Gambetta trong vườn Tao Đàn

8. Mủ di

   Học giả Thuần Phong cho rằng đây là cách nói trại từ tiếng Pháp musique (âm nhạc).

9. Có bản chép: Mũi Di.

10. Dinh Thống đốc

    Tên gọi thời kì Pháp thuộc của tòa nhà nay là bảo tàng thành phố Hồ Chí Minh. Tòa nhà này được khởi công xây dựng vào năm 1885 và hoàn thành năm 1890 để làm Bảo tàng Thương mại để trưng bày sản phẩm Nam Kỳ, nhưng sau chính quyền bảo hộ dùng làm dinh Thống đốc, hay còn gọi là dinh Phó soái.

    

    Dinh Phó soái những năm đầu thế kỉ 20

11. Bu-don

    Từ tiếng Pháp bouillon, nghĩa là nước dùng.

    

    Nước dùng

12. Ôm-lết

    Từ tiếng Pháp omelette, nghĩa là món trứng tráng. Tùy theo địa phương, món này cũng gọi là ốp-lết.

13. Bít-tết

    Từ tiếng Pháp bifteck, món thịt bò thái lát mỏng chiên dầu, ăn kèm với bánh mì hoặc khoai tây chiên và trứng ốp-la.

    

    Bò bít-tết

14. Chú thích này đang để ngỏ. Nếu bạn có thông tin về , hãy đóng góp cho chúng tôi.

15. Mủ-ni

    Từ tiếng Pháp menu (thực đơn).

16. Theo học giả Vương Hồng Sển: Tiền nhựt, hồi trước có một cặp vợ chồng chắp nối, vợ là tay "dọn bàn" tứ chiếng làm cho Tây, chồng là tụi "nấu ăn” “ba rọi” của Pháp - hai người đụng nhau chung lưng làm nghề bán đồ lâm vố (do Pháp ngữ “rabiot” tức đồ dư; xưa Thống chế Joffre ưa dùng danh từ này nhứt). Ngày ngày đôi vợ chồng thay phiên nhau gánh gồng và đêm đêm mặc dầu mưa gió, anh và chị cũng phải quảy trên vai gánh "đồ Tây” bán như vậy từ đầu đường Tự Do ngang dinh Thượng thơ (Catinat) cho đến tận mé sông chỗ cột cờ Thủ Ngữ (Pointe des Blanguers) đợi khi nào nồi, soong sạch bách thức ăn mới đề huề cùng nhau gánh gánh không về nghỉ. Dè đâu, cuộc làm ăn vừa khá thì anh chồng biến chứng sanh sứa chuyện nọ kia, mèo mỡ bê tha, bỏ gánh lại một mình chị vợ đảm đương, cui cút. Tức quá, chị nghĩ ra câu hát như vầy [...]

17. Khang nhã

    Nhàn nhã, nhẹ nhàng, thanh thản, yên vui (chữ Hán).

18. Người hiền

    Người có đức hạnh, tài năng.

19. Tiền

    Năm 1439, vua Lê Thánh Tông quy định: 1 quan = 10 tiền = 600 đồng, gọi là tiền tốt hoặc tiền quý (quy định này ổn định cho đến năm 1945). Khoảng thế kỉ 18, trong dân gian xuất hiện cách tính tiền gián, mỗi quan tiền gián chỉ gồm 360 đồng.

20. Quả

    Đồ đựng hình tròn, có nắp đậy, thường được dùng để đựng lễ vật khi đi hỏi cưới.

    

    Mâm quả cưới

21. Nguyệt hoa

    Cũng viết là hoa nguyệt (trăng hoa), chỉ chuyện trai gái yêu đương. Từ này có gốc từ nguyệt hạ hoa tiền (dưới trăng, trước hoa, những cảnh nên thơ mà trai gái hẹn hò để tình tự với nhau), nay thường dùng với nghĩa chê bai.

    Cởi tình ra đếm, ra đong
    Đâu lời chân thật, đâu vòng trăng hoa?
    (Tơ xuân - Huy Trụ)

22. Khơi

    Vùng biển ở xa bờ.

23. Lộng

    Vùng biển gần bờ, phân biệt với khơi.

24. Kết nguyền

    Nguyện kết nghĩa (vợ chồng) với nhau.

25. Jê-cờ-ri

    Tôi viết (từ tiếng Pháp J'écris).

26. Ăng-voa

    Gửi (từ tiếng Pháp envoie).

27. Me xừ

    Từ tiếng Pháp monsieur, nghĩa là "quý ông."

28. Di-đăng

    Công sứ (từ tiếng Pháp résident).

29. Tú xon

    Cô đơn, một mình (từ tiếng Pháp tout seul).

30. Cô soong

    Con lợn (từ tiếng Pháp couchon), dùng làm tiếng chửi.

31. Đờ-puy

    Từ khi (từ tiếng Pháp depuis).

32. Nô-xờ

    Tiệc cưới (từ tiếng Pháp noce).

33. Ê-loa-nhê

    Xa cách (từ tiếng Pháp éloigné).

34. Cu-tô

    Con dao (từ tiếng Pháp couteau).

35. La cua

    Cái sân (từ tiếng Pháp la cour).

36. Mút

    Rêu (từ tiếng Pháp mousse).

37. Luyn

    Mặt trăng (từ tiếng Pháp lune).

38. La săm

    Buồng (từ tiếng Pháp la chambre).

39. A-mi

    Bạn thân, bạn gái (từ tiếng Pháp amie).

40. Sơ-mi

    Nghĩa gốc là áo lót (từ tiếng Pháp chemise). Ngày nay, sơ mi có cổ áo, tay áo và hàng nút phía trước.

41. Canh

    Đơn vị tính thời gian ban đêm ngày xưa. Người xưa chia một đêm ra thành năm canh (đêm năm canh, ngày sáu khắc). Theo đó, canh một là giờ Tuất (19-21h), canh hai là giờ Hợi (21-23h), canh ba là giờ Tí (23h-1h sáng), canh tư là giờ Sửu (1h-3h), canh năm là giờ Dần (3h-5h). Mỗi lúc sang canh thường có trống điểm, gọi là trống canh.

42. Lơ li

    Cái giường (từ tiếng Pháp le lit).

43. Biếng ba

    Xanh xao (từ tiếng Pháp bien pale).

44. Pơ-răng qua

    Lấy gì (từ tiếng Pháp prendre quoi).

45. Uyn lét

    Một lá thư (từ tiếng Pháp une lettre).

46. Ca-đô

    Quà (từ tiếng Pháp cadeau).

47. Ba-tô

    Tàu thủy (từ tiếng Pháp bateau).

48. Lác-mơ

    Nước mắt (từ tiếng Pháp larme).

49. Hồ Trúc Bạch

    Tên một cái hồ thuộc quận Ba Đình, thành phố Hà Nội. Hồ được cho là một phần của hồ Tây trước kia, chúa Trịnh cho đắp đê Cố Ngự (sau đọc thành Cổ Ngư, giờ là đường Thanh Niên). Trước hồ thuộc làng Trúc Yên, ven hồ có Trúc Lâm viện là nơi chúa Trịnh giam giữ các cung nữ phạm tội. Những cung nữ này làm nghề dệt lụa để kiếm sống. Vì lụa đẹp nổi tiếng, nên dân gian lấy đó làm tên gọi cho hồ (Trúc Bạch nghĩa là lụa làng Trúc).

    

    Hồ Trúc Bạch ngày nay

50. Xi vu lét-xê moa

    Nếu anh để lại cho tôi (từ tiếng Pháp si vous laissez moi).

51. Bông cờ

    Lòng tốt (từ tiếng Pháp bon cœur).

52. Ta xơ

    Chị gái của anh (từ tiếng Pháp ta sœur).

53. Ơ-rơ

    Sung sướng (từ tiếng Pháp heureux).

54. Lơ roa

    Vua (từ tiếng Pháp le roi).

55. Thành Thái

    (14/3/1879 – 24/3/1954) Hoàng đế thứ 10 của nhà Nguyễn, tại vị từ 1889 đến 1907. Lên ngôi khi mới mười tuổi, ông sớm bộc lộ tinh thần dân tộc và chủ trương đánh Pháp. Nǎm 1916 ông đày ra đảo Réunion cùng với con trai là vua Duy Tân, đến tháng 5 năm 1945 mới được cho về Việt Nam. Ông sống tại Cap Saint Jacques (Vũng Tàu) đến năm 1954 thì mất.

    

    Vua Thành Thái

56. An Nam

    Tên gọi của nước ta trong một số giai đoạn lịch sử. Tiêu biểu nhất có lẽ là dưới thời kì đô hộ của thực dân Pháp, khi nước ta bị chia thành ba kỳ.

57. 23 tháng Tám là ngày âm lịch; tháng Mười là dương lịch, cách nhau hơn một tháng.

58. Theo Hoàng Ngọc Phách thì Nguyễn Thị Thời là tên một người phụ nữ quê ở Hải Phòng cưới chồng Tây, theo chồng lên Bắc Ninh. Được ít lâu thì chồng về Tây, cô nhờ người viết hộ một lá thư (cô nói ra, người viết ghi vào giấy), sau thành bài ca dao truyền miệng này.

59. Dị sự

    Chuyện lạ thường (từ Hán Việt).

60. Vắn

    Ngắn (từ cổ).

    Tự biệt nhiều lời so vắn giấy
    Tương tư nặng gánh chứa đầy thuyền
    (Bỏ vợ lẽ cảm tác - Nguyễn Công Trứ)

61. Đặng

    Được, để, nhằm (từ cũ, phương ngữ).

62. Loan phụng hòa minh

    Chim loan, chim phượng cùng hót. Chỉ vợ chồng hòa thuận, thương yêu nhau.

63. Thung dung

    Thong dong.

64. Thôn lân

    Làng xóm láng giềng (từ Hán Việt).

65. Lao lung

    Khổ cực (từ cổ).

66. Thất phát

    Cũng như thất bát – mất mùa.

67. Nàn

    Nạn (từ cũ).

68. Đoạn trường

    Đau đớn như đứt từng khúc ruột (đoạn: chặt đứt, trường: ruột). Theo Sưu thần kí, có người bắt được hai con vượn con, thường đem ra hiên đùa giỡn. Vượn mẹ ngày nào cũng đến ở trên cây gần đầu nhà, kêu thảm thiết. Ít lâu sau thì vượn mẹ chết, xác rơi xuống gốc cây. Người ta đem mổ thì thấy ruột đứt thành từng đoạn.

69. Túng tíu

    Túng thiếu (từ cũ).

70. Thét

    Chịu đựng lâu thành quen (phương ngữ).

71. Kế tự

    Nối dõi (từ Hán Việt).

72. Đì

    Cái mông (tục).

73. Khi hát bài chòi, chữ "đì" trong câu này có thể được thay bằng chữ l. và báo con Bạch Huê (vì huê chỉ bộ phận sinh dục của phụ nữ).

74. Tọng

    Nhồi nhét vào.

75. Liên tu

    Tua nhị của hoa sen, ý nói "không ngừng", lấy từ thành ngữ Liên tu bất tận (tuôn ra không dứt như tua sen).

76. Sầu tư

    Nỗi buồn riêng.

77. Có bản chép: Rung răng rung rẻ.

78. Đây là một trò chơi của các em nhỏ. Các em dắt tay nhau vừa đi vừa đọc bài này, hát xong câu cuối thì cùng ngồi thụp xuống, rồi lại đứng lên đọc lại.

79. Nâu sồng

    Màu được nhuộm từ củ nâu và lá của cây sồng; dùng để chỉ quần áo của nhà chùa hay của người dân quê miền Bắc thường mặc.

    

    Áo nâu sồng

80. Nha môn

    Cửa quan (từ Hán Việt).

81. Tuần phủ

    Chức quan đứng đầu một tỉnh nhỏ dưới thời nhà Nguyễn.

82. Đánh đàng xa

    Vung vẩy hai tay theo nhịp bước đi (phương ngữ miền Trung).

83. Xóm Bầu

    Một thôn nay thuộc xã Hòa Đồng, huyện Tây Hòa, tỉnh Phú Yên.

84. Vật dĩ gì

    Quý báu gì (phương ngữ Trung Bộ).

85. Nhài

    Còn gọi là lài, loại cây nhỏ có hoa màu trắng rất thơm. Nhân dân ta thường dùng hoa lài để ướp trà.

    

    Bông hoa lài (nhài)