Chú thích

1. Chìa vôi

   Que để lấy vôi từ trong ống vôi và quẹt lên lá trầu, dùng khi ăn trầu.

   

   Ống vôi

2. Cá phèn

   Một số địa phương gọi là cá thèn, một loại cái biển nhỏ chừng hai, ba ngón tay, da lưng có màu hơi hồng, có nhiều vảy. Cá phèn thường được kho tiêu.

   

   Cá phèn kho

3. Để tiết kiệm, người ta thường kho cá phèn thật mặn, ăn đỡ tốn cơm.

4. Tru

   Trâu (phương ngữ một số vùng Bắc Trung Bộ).

5. Bát tiết

   Tám trong số hai mươi bốn tiết khí theo cách tính lịch của Trung Quốc và các nước ảnh hưởng văn hóa Trung Quốc. Tám tiết này đánh dấu những thời điểm quan trọng đối với nhà nông, đó là: lập xuân, lập hạ, lập thu, lập đông, xuân phân, hạ chí, thu phân, đông chí. Cách nói tứ thời bát tiết (bốn mùa, tám tiết) chỉ trạng thái luôn luôn, quanh năm.

   Tứ thời, bát tiết canh chung thủy
   Ngạn liễu, đôi bồ dục điểm trang
   (Đôi câu đối của cụ Nguyễn Khuyến viết tặng anh hàng thịt).

6. Theo kinh nghiệm dân gian, thời điểm động dục của chó là mùa thu, trâu thì mùa hè, còn người thì... quanh năm.

7. Đỏ

   Con gái (phương ngữ Bắc Bộ).

8. Bấy

   Cua mới lột xác, vỏ còn mềm (phương ngữ Bắc và Bắc Trung Bộ).

9. Xương sông

   Loài cây có thân thẳng đứng, cao khoảng một mét hoặc hơn. Lá thuôn dài, mép có răng cưa, có mùi hơi hăng của dầu. Lá xương sông là một loại rau gia vị phổ biến, và cũng là vị thuốc chữa bệnh đường hô hấp, cảm cúm...

   

   Lá xương sông

10. Lá lốt

    Một loại cây cho lá có mùi thơm đặc trưng, thường được dùng làm gia vị hoặc làm thuốc. Trong số các món ăn có lá lốt, đặc sắc nhất phải kể đến bò nướng lá lốt. Ở một số địa phương Nam Bộ, loại cây này cũng được gọi là lá lốp.

    

    Lá lốt

11. Chiềng

    Trình, trình bày (từ cổ).

12. Xáo xác

    Xào xạc, lao xao.

13. Ăn de

    Ăn nhín, ăn dè.

14. Bát vạn, cửu văn

    Các quân bài trong tài bàn, một trò chơi bài lá tượng tự tổ tôm nhưng luật chơi đơn giản hơn.

15. Hẩm

    Chỉ thức ăn (thường là cơm, gạo) đã biến chất, hỏng.

16. Bát đàn

    Bát nông lòng, làm bằng đất nung thô có tráng men, thời xưa thường dùng.

17. Hố bom

    Hố tạo thành do bom nổ.

    Tôi nhìn xuống hố bom đã giết em
    Mưa đọng lại một khoảng trời nho nhỏ
    Ðất nước mình nhân hậu
    Có nước trời xoa dịu vết thương đau.
    (Khoảng trời - hố bom - Lâm Thị Mỹ Dạ)

    

    Những hố bom sau một trận oanh tạc của máy bay B52 trong Chiến tranh Việt Nam

18. Phong vũ bất kì

    Mưa gió bất chợt.

19. Xuân thu đáo hạn cá quy về hồ

    Lại đến hạn xuân thu thì cá trở về hồ.

20. Bàu

    Chỗ sâu trũng như ao vũng, thường ở ngoài đồng.

    

    Bàu sen ở Mũi Né, Bình Thuận

21. Hói

    Nhánh sông con, nhỏ, hẹp, do tự nhiên hình thành hoặc được đào để dẫn nước, tiêu nước.

    

    Hói Quy Hậu

22. Hữu ngư hồ thủy chỗ mô tui cũng tầm

    Sông hồ chỗ nào có cá tôi cũng tìm.

23. Cò

    Một loài chim rất quen thuộc với đồng quê Việt Nam. Cò có bộ lông màu trắng, sống thành đàn ở vùng đất ngập nước ngọt như hồ ao, kênh mương, sông, bãi bùn ngập nước, ruộng lúa... Thức ăn chủ yếu là các loại ốc, các động vật thuỷ sinh như ếch, nhái, cua và côn trùng lớn. Hình ảnh con cò thường được đưa vào ca dao dân ca làm biểu tượng cho người nông dân lam lũ cực khổ.

    “Con cò bay la
    Con cò bay lả
    Con cò Cổng Phủ,
    Con cò Đồng Đăng…”
    Cò một mình, cò phải kiếm lấy ăn,
    Con có mẹ, con chơi rồi lại ngủ.
    (Con cò - Chế Lan Viên)

    

    Cò

24. Vạc

    Một loại chim có chân cao, cùng họ với diệc, cò, thường đi ăn đêm, tiếng kêu rất to.

    

    Vạc

25. Bất nhơn

    Bất nhân (cách nói của miền Trung và miền Nam), không có tính người, tàn ác. Từ này cũng được dùng với mục đích than vãn, ta thán.

26. Ruộng triều

    Nguyên nghĩa là ruộng có thủy triều lên xuống, ra vào, sau dùng để chỉ những ruộng nước bùn lầy.

27. Bắt bò cày triều

    Ruộng triều có khi bùn lầy đến thắt lưng, đến sức trâu cũng không cày bừa được. Bắt bò cày ruộng triều nghĩa là cắt đặt công việc không đúng với khả năng, không hợp lí.

28. Xuân bất tái lai

    Tuổi trẻ không quay trở lại.

29. Vải bô

    Loại vải xấu, thường chỉ những người lao động, người nhà nghèo mới mặc.

30. Ngộ bất cập

    Thình lình mà gặp, gặp chuyện không tính trước.

31. Phòng loan

    Phòng của đôi vợ chồng, nhất là vợ chồng mới cưới. Cũng có thể hiểu là phòng của người phụ nữ. Xem thêm chú thích Loan.

    Người vào chung gối loan phòng
    Nàng ra tựa bóng đèn chong canh dài
    (Truyện Kiều)

32. Có bản chép: Họa hình người nghĩa để vào phòng loan.

33. Cầu Long Biên

    Cây cầu thép đầu tiên bắc qua sông Hồng tại Hà Nội, do Pháp xây dựng (1898 - 1902), là cây cầu sắt dài thứ nhì thế giới thời bấy giờ (sau cầu Brooklyn ở Mỹ). Cầu ban đầu mang tên viên Toàn quyền Đông Dương là Paul Doumer, dân gian hay gọi là cầu sông Cái, cầu Bồ Đề, cầu Dốc Gạch. Năm 1954, cầu được đổi tên thành cầu Long Biên. Là một cây cầu lâu năm và có giá trị lịch sử, hiện nay có nhiều đề xuất tu sửa, cải tạo cầu Long Biên.

    

    Cầu Long Biên hồi đầu thế kỉ 20

34. Bất đắc vãng lai

    Không được tới lui thăm viếng (thành ngữ Hán Việt).

35. Mai

    Còn gọi là mơ, một loại cây thân nhỏ, nhiều cành, rất phổ biến các nước Đông Á, nhất là Trung Quốc và Nhật Bản. Cây ra hoa vào cuối mùa đông, đầu mùa xuân. Hoa mai nhỏ, mỗi hoa có năm cánh, thường hoa có màu trắng, mặc dù một số giống mai có thể cho hoa màu hồng hay đỏ sẫm. Trong văn học cổ, mai thường được dùng như một hình ảnh ước lệ, đại diện cho người phụ nữ. Lưu ý, cây mai này không phải là loại mai vàng của miền Nam nước ta.

    

    Hoa mai

36. Đàng

    Đường, hướng (phương ngữ Trung và Nam Bộ).

37. Bất thông

    Không thông suốt.