Chú thích

1. Canh

   Đơn vị tính thời gian ban đêm ngày xưa. Người xưa chia một đêm ra thành năm canh (đêm năm canh, ngày sáu khắc). Theo đó, canh một là giờ Tuất (19-21h), canh hai là giờ Hợi (21-23h), canh ba là giờ Tí (23h-1h sáng), canh tư là giờ Sửu (1h-3h), canh năm là giờ Dần (3h-5h). Mỗi lúc sang canh thường có trống điểm, gọi là trống canh.

2. Lục Vân Tiên

   Tên nhân vật chính, đồng thời là tên tác phẩm truyện thơ Nôm nổi tiếng của Nguyễn Đình Chiểu (1822-1888), được sáng tác theo thể lục bát vào đầu những năm 50 của thế kỷ 19, đề cao đạo lý làm người. Lục Vân Tiên là một chàng trai khôi ngô tuấn tú, tài kiêm văn võ, cùng với Kiều Nguyệt Nga, một người con gái chung thủy, đức hạnh trải qua nhiều sóng gió nhưng cuối cùng cũng đạt được hạnh phúc.

   Đối với người dân Nam Bộ, truyện Lục Vân Tiên có sức ảnh hưởng rất lớn, được xem là hơn cả Truyện Kiều của Nguyễn Du.

3. Sau khi bị mù, Lục Vân Tiên bị Trịnh Hâm lừa đẩy xuống sông. Xem chú thích Trịnh Hâm.

4. Kiều Nguyệt Nga

   Tên nhât vật nữ chính trong truyện thơ Lục Vân Tiên. Kiều Nguyệt Nga là một người con gái xinh đẹp, đức hạnh, được Vân Tiên cứu thoát khỏi tay bọn cướp Phong Lai. Nghe tin Vân Tiên chết, nàng đã ôm bức hình Vân Tiên nhảy xuống sông tự vẫn, nhưng được Phật Bà đưa dạt vào vườn hoa nhà họ Bùi. Bùi Kiệm ép nàng lấy hắn. Nàng trốn đi, nương tựa nhà một bà lão dệt vải. Sau này khi Vân Tiên dẹp giặc Ô Qua, đi lạc vào rừng đã gặp lại Nguyệt Nga, hai người sống sum vầy hạnh phúc.

   Kiều Nguyệt Nga được người dân Nam Bộ xem là biểu tượng của lòng chung thủy.

5. Hớn Minh

   Một nhân vật trong truyện thơ Lục Vân Tiên. Hớn Minh là một người trung nghĩa, trên đường đi thi gặp con quan huyện là Đặng Sinh đang hà hiếp dân lành, liền nổi giận, bẻ gãy giò hắn rồi ra đầu thú:

   Đi vừa tới huyện Loan-minh,
   Gặp con quan huyện Đặng Sinh là chàng.
   Giàu sang ỷ thế nghinh ngang,
   Gặp con gái tốt cưỡng gian không nghì
   Tôi bèn nổi giận một khi,
   Vật chàng xuống đó bẻ đi một giò.
   Mình làm nỡ để ai lo,
   Bó tay chịu trói nộp cho huyện đàng.

   Hớn Minh vượt ngục, gặp gỡ và kết bạn với Lục Vân Tiên, rồi về sau cùng Vân Tiên cầm quân diệt giặc Phiên.

6. Tiểu đồng

   Người đầy tớ trung thành đi theo hầu Lục Vân Tiên khi chàng lên kinh ứng thí. Khi Vân Tiên bị mù, Trịnh Hâm muốn hãm hại nên lừa tiểu đồng, nói là vào rừng kiếm thuốc, kì thực y trói tiểu đồng vào gốc cây cho cọp ăn thịt. Nhưng đến đêm khuya, tiểu đồng được thần núi hiện ra cởi trói cho.

   Tiểu đồng bị trói khôn về,
   Kêu la chẳng thấu bốn bề rừng hoang:
   "Phận mình đã mắc tai nàn,
   "Cảm thương họ Lục suối vàng bơ vơ.
   "Xiết bao những nỗi dật dờ,
   "Đà giang nào biết, bụi bờ nào hay.
   "Vân Tiên hồn có linh rày,
   "Đem tôi theo với đỡ tay chưn cùng!"
   Vái rồi luỵ nhỏ ròng ròng,
   Đêm khuya ngồi dựa cội tòng ngủ quên.
   Sơn quân ghé lại một bên,
   Cắn dây mở trói cõng lên ra đàng.

7. Vương Tử Trực

   Tên một nhân vật trong truyện thơ Nôm Lục Vân Tiên. Tử Trực gặp gỡ Vân Tiên tại nhà Võ công, hai người kết nghĩa anh em và cùng lên kinh đi thi. Tử Trực là người trượng nghĩa, khảng khái, khi Võ công ngỏ ý muốn gả người con gái (trước đó đã hứa gả cho Vân Tiên) cho mình, chàng đã nổi giận mắng Võ công.

   Trực rằng: "Ai Lữ Phụng Tiên?
   Hòng toan đem thói Ðiêu Thuyền trêu ngươi.
   Mồ chồng ngọn cỏ còn tươi,
   Lòng nào mà lỡ buông lời nguyệt hoa?
   Hổ han vậy cũng người ta,
   So loài cầm thú vậy mà khác chi?
   Vân Tiên! Anh hỡi cố tri
   Suối vàng có biết sự ni chăng là?"
   Tay lau nước mắt trở ra,
   Về nhà sắm sửa tìm qua Ðông Thành.

8. Gà mái gáy gở

   Chuyện ít xảy ra, dân gian coi là điểm gở. Nghĩa bóng chê trách việc phụ nữ can thiệp vào chuyện đàn ông.

9. Cù Lao

   Một cụm núi thấp gồm 5 hòn lớn nhỏ liền nhau, nằm bên bờ sông Cái Nha Trang, trên núi có tháp Bà Po Nagar.

   

   Tháp Bà nhìn từ xa

10. Mần

    Làm (phương ngữ Trung và Nam Bộ). Như mần ăn, mần việc, đi mần...

11. Hữu

    Có (từ Hán Việt)

12. Vô

    Không có (từ Hán Việt)

13. Chuôm

    Chỗ trũng có đọng nước ở ngoài đồng.

    

    Chuôm trên cánh đồng ở Quảng Phúc

14. Đìa

    Ao được đào sâu có bờ chắn giữ nước để nuôi cá.

    

    Bắt cá trong đìa

15. Nỏ

    Không, chẳng (phương ngữ Trung Bộ).

16. Có bản chép: Chẳng có nơi cá nằm.

17. Niêu

    Nồi nhỏ bằng đất nung hoặc đồng, có nắp đậy, dùng để nấu nướng hoặc sắc thuốc. Niêu sắc thuốc thì có thêm cái vòi để rót thuốc.

    

    Cơm niêu

18. Chàn

    Chạn.

19. Bâu

    Cổ áo.

20. Nữ nhi

    Con gái nói chung.

21. Chưa thăm ván đã bán thuyền

    Hành động (thường là dựng vợ gả chồng) vội vã, không tìm hiểu xem xét kĩ lưỡng.

22. Cá lưỡi trâu

    Một loài cá thuộc họ cá Bơn phổ biến ở nước ta. Thân cá dẹp, dài khoảng 30 cm , mặt lưng và mặt bụng có hai màu khác nhau rõ ràng. Hai mắt đều nằm trên lưng vì khi bơi thân cá nằm sấp uốn lượn như một dải lụa. Cá lưỡi sống ở vùng biển cạn gần bờ, thường nằm vùi mình trong cát biển hoặc nằm sát dưới cát. Tuy nhiên, cá lưỡi trâu cũng có thể sống ở gần cửa sông nước lợ cũng như vào sâu trong các sông nước ngọt.

    

    Cá lưỡi trâu

23. Qua

    Từ người lớn dùng để tự xưng một cách thân mật với người nhỏ, hoặc cách tự xưng có đôi chút tính chất khách quan, nhưng thân tình (Từ điển từ ngữ Nam Bộ - Huỳnh Công Tín).

24. Trăng

    Chỉ tháng, thu: chỉ năm. Cách nói của người xưa.

25. Chữ đồng

    Từ cụm từ Hán Việt "đồng tâm đái," hoặc "dải đồng," chỉ sợi thắt lưng ngày xưa có hai dải lụa buộc lại với nhau. Văn chương cổ dùng từ "chữ đồng" hoặc "đạo đồng" để chỉ sự kết nguyền chung thủy của vợ chồng.

    Đã nguyền hai chữ đồng tâm
    Trăm năm thề chẳng ôm cầm thuyền ai
    (Truyện Kiều)

26. Đại trụ

    Chú thích này đang để ngỏ. Nếu bạn có thông tin về Đại trụ, hãy đóng góp cho chúng tôi.

27. Chánh tế

    Người phụ trách tế lễ trong các lễ nghi ngày trước.

28. Hạc

    Loại chim cổ cao, chân và mỏ dài. Trong Phật giáo và văn chương cổ, hạc tượng trưng cho tuổi thọ hoặc tính thanh cao của người quân tử. Trước cửa các điện thờ thường có đôi hạc đá chầu.

    Đỉnh Hoa biểu từ khơi bóng hạc
    Gót Nam Du nhẹ bước tang bồng
    (Nhị thập tứ hiếu)

    

    Tranh vẽ hạc

29. Hương án

    Bàn thờ, thường để bát hương và các vật thờ cúng khác.

    

    Hương án trong đền thờ Trần Nguyên Hãn ở Vĩnh Phúc

30. Lễ khai niên

    Lễ cúng đầu năm mới để cầu may mắn, phát đạt.

31. Ông gia

    Bố chồng hoặc bố vợ (cách gọi ở một số địa phương miền Trung).

32. Bậu

    Cũng nói là em bậu, tiếng gọi người tiếp chuyện với mình, khác giới tính, có ý thương mến, thân mật. Cách xưng hô "qua, bậu" thường được dùng trong quan hệ vợ chồng, người yêu (phương ngữ Nam Bộ).

33. Cầu Ô Thước

    Chiếc cầu trong điển tích Ngưu Lang - Chức Nữ, tượng trưng cho sự sum họp đôi lứa.

34. Kẻ Hán người Hồ

    Lấy từ điển tích Chiêu Quân cống Hồ. Vương Chiêu Quân là một trong tứ đại mĩ nhân của Trung Quốc, với vẻ đẹp "lạc nhạn" (chim sa), nhưng vì không chịu đút lót cho họa sĩ của vua nên bức chân dung của nàng bị vẽ xấu xí, vua không để mắt tới. Khi Hán Nguyên Đế phát hiện ra Chiêu Quân thì vua Hung Nô (rợ Hồ) mang quân sang đánh, buộc Hán phải cống nàng cho Hồ thì mới yên. Trên đường cống sang Hồ, Chiêu Quân cảm tác nhiều bài thơ và nhạc khúc rất cảm động.

    Thành ngữ kẻ Hán người Hồ, cũng nói tắt là Hán Hồ, vì thế chỉ nỗi đau li biệt của đôi lứa yêu nhau.

35. Cỏ tranh

    Loại cỏ thân cao, sống lâu năm, có thân rễ lan dài, ăn sâu dưới đất. Lá mọc đứng, cứng, gân nổi, dáng lá hẹp dài, mép lá rất sắc, có thể cứa đứt tay. Ở nhiều vùng quê, nhân dân ta thường đánh (bện) cỏ tranh thành tấm lợp nhà. Tro của cỏ tranh có vị mặn, vì vậy thú rừng thường liếm tro cỏ tranh thay cho muối.

    

    Nhà dài Ê Đê lợp tranh