Chú thích

1. Thiên

   Trời (từ Hán-Việt).

2. Địa

   Đất (từ Hán-Việt).

3. Hà

   Sông (từ Hán Việt).

4. Lai láng

   Tràn đầy khắp nơi như đâu cũng có. Từ này cũng được dùng để chỉ trạng thái tình cảm chứa chan, tràn ngập.

   Lòng thơ lai láng bồi hồi,
   Gốc cây lại vạch một bài cổ thi.
   (Truyện Kiều)

5. Thinh thinh

   Thênh thênh (phương ngữ Trung và Nam Bộ).

6. Rương

   Hòm để đựng đồ (sách vở, quần áo...) hoặc tiền vàng, thường làm bằng gỗ, có móc khóa.

   

   Cái rương

7. Tư lương

   Tư: lo nghĩ. Lương: đo lường. Tư lương: Đoán trước sự thể về sau.

   Đạo học ngày nay đã chán rồi
   Mười người đi học, chín người thôi
   Cô hàng bán sách lim dim ngủ
   Thầy khóa tư lương nhấp nhổm ngồi
   (Đạo học ngày nay - Tú Xương)

8. Người phụ nữ về già hình dáng không còn được như xưa: vú nhăn và chảy sệ, thả lệch, xếch về một phía; lưng thì cong và gù.

9. Lí trưởng

   Tên một chức quan đứng đầu làng (lí: làng, trưởng: đứng đầu), bắt đầu có từ đời Minh Mệnh nhà Nguyễn.

10. Khó

    Nghèo.

11. Làm mọn

    Làm vợ lẽ (mọn có nghĩa là nhỏ).

12. Cơm khô là cơm thảo, cơm nhão là cơm hà tiện

    Cùng một lượng gạo, nếu nấu nhão sẽ được nhiều cơm hơn, tiết kiệm hơn.

13. Thọ bệnh

    Mắc bệnh (từ Hán Việt).

14. Ba trăng

    Người xưa gọi mỗi tháng là một con trăng. Ba trăng tức là ba tháng.

15. Đặng

    Được, để, nhằm (từ cũ, phương ngữ).

16. Nhập quan

    Đưa người chết vào quan tài. Đây là một lễ trong nghi thức đám tang của người Việt.

17. Ba tiếng ở đây là khóc ba tiếng.

18. Bảy thước

    Từ từ chữ Hán 七尺 thất xích, chiều cao trung bình của thân người theo cách ước lượng của người Trung Hoa cổ. Hiểu theo nghĩa hoán dụ, bảy thước chỉ người làm trai hoặc chí làm trai.

    Trần Bình Trọng anh hùng ngàn thu trước,
    Đem tấm thân bảy thước chống sơn hà
    (Á Nam Trần Tuấn Khải)

19. Sàng

    Đồ đan bằng tre, hình tròn, lòng nông, có lỗ nhỏ và thưa, thường dùng để làm cho gạo sạch thóc, trấu và tấm. Hành động dùng cái sàng mà lắc cho vật vụn rơi xuống, vật to còn lại cũng gọi là sàng.

    

    Sàng gạo

20. Mang Thít

    Địa danh nay là một huyện của tỉnh Vĩnh Long. Trước đây huyện có tên gọi là Măng Thít hay Mân Thít. Chúa Nguyễn Ánh sau khi khôi phục đất Gia Định, đặt phủ Mân Thít, giao cho Thổ quan là Nguyễn Văn Tồn quản lí. Mang Thít có nghề làm gạch, gốm, và nổi tiếng là vùng đất trồng nhiều lúa gạo và trái cây ngon của cả vùng đồng bằng sông Cửu Long.

    

    Gạch Mang Thít

21. Hun

    Hôn (khẩu ngữ Trung và Nam Bộ).

22. Xã

    Người có chức vị trong làng xã ngày xưa.

23. Cai

    Từ gọi tắt của cai vệ, chức danh chỉ huy một tốp lính dưới thời thực dân Pháp.

    

    Lính lệ

24. Tháp Bút

    Tên một tòa tháp ở Hồ Gươm (Hà Nội). Tháp được xây dựng từ thời vua Tự Đức, làm bằng đá, cao năm tầng, đỉnh có hình một chiếc bút lông chỉ lên trời.

    

    Tháp Bút. Ba chữ Hán từ trên xuống là Tả Thanh Thiên, nghĩa là "viết lên trời xanh."

25. Đài Nghiên

    Tên một cái cổng ở đầu cầu Thê Húc, trên cổng có đặt nghiên mực bằng đá hình quả đào bổ đôi theo chiều dọc, có tạc ba con ếch đội nghiên. Trên nghiên có khắc một bài minh (một thể văn xưa) của Nguyễn Văn Siêu. Từ cổng ngoài đi vào có hai bức tường hai bên, một bên là bảng rồng, một bên là bảng hổ, tượng trưng cho hai bảng cao quý nêu tên những người thi đỗ, khiến cho các sĩ tử đi qua càng gắng công học hành.

    

    Đài Nghiên

26. Cầu Thê Húc

    Cây cầu gỗ sơn màu đỏ, nối bờ hồ Hoàn Kiếm với cổng đền Ngọc Sơn (quận Hoàn Kiếm, Hà Nội), được Nguyễn Văn Siêu xây dựng vào năm 1865. Cầu bị gãy vào năm 1953 và được sửa lại, gia cố phần móng bằng xi măng. Tên cầu Thê Húc 棲旭 nghĩa là "đón ánh sáng mặt trời buổi sớm."

    

    Cầu Thê Húc năm 1945. Ảnh: Võ An Ninh

27. Trai (gái) tơ

    Trai gái mới lớn, chưa có vợ có chồng.

28. Nớ

    Kia, đó (phương ngữ Trung Bộ).

29. Phên

    Đồ đan bằng tre, nứa, cứng và dày, dùng để che chắn. Một số vùng ở Bắc Trung Bộ gọi là phên thưng, bức thưng.

    

    Tấm phên

30. Khăn xéo

    Một loại khăn bịt đầu ngày xưa, vừa để che mưa nắng vừa có thể làm tay nải để đựng đồ đạc khi cần. Cũng gọi là khăn chéo.

31. Lụy

    Nước mắt (phương ngữ Nam Bộ, nói trại từ lệ).

32. Lưỡng mục vô châu

    Hai mắt không tròng (thành ngữ Hán Việt).

33. Theo giai thoại, đây là cuộc hát đối đáp giữa một cô tên là Kiều (“xỉu con cò” nói lái lại thành “xỏ con Kiều”) và một anh chàng mù.