Chú thích

1. Canh

   Đơn vị tính thời gian ban đêm ngày xưa. Người xưa chia một đêm ra thành năm canh (đêm năm canh, ngày sáu khắc). Theo đó, canh một là giờ Tuất (19-21h), canh hai là giờ Hợi (21-23h), canh ba là giờ Tí (23h-1h sáng), canh tư là giờ Sửu (1h-3h), canh năm là giờ Dần (3h-5h). Mỗi lúc sang canh thường có trống điểm, gọi là trống canh.

2. Thục nữ

   Người con gái hiền dịu, nết na (từ Hán Việt).

3. Nỏ

   Không, chẳng (phương ngữ Trung Bộ).

4. Mần răng

   Làm sao (phương ngữ Trung Bộ).

5. Chi

   Gì (phương ngữ Trung và Nam Bộ).

6. Rứa

   Thế, vậy (phương ngữ Trung Bộ).

7. Bậu

   Cũng nói là em bậu, tiếng gọi người tiếp chuyện với mình, khác giới tính, có ý thương mến, thân mật. Cách xưng hô "qua, bậu" thường được dùng trong quan hệ vợ chồng, người yêu (phương ngữ Nam Bộ).

8. Bạn

   Người bạn gái, thường được dùng để chỉ người mình yêu (phương ngữ Nam Bộ).

9. Tằm

   Còn gọi là tằm tơ, ấu trùng của loài bướm tằm. Tằm ăn lá dâu tằm và nhả tơ thành kén. Tằm đã sẵn sàng nhả tơ được gọi là tằm chín, có màu vàng óng hoặc đỏ nâu bóng, trong suốt. Tơ tằm dùng để dệt lụa và có giá trị kinh tế cao.

   

   Tằm đang ăn lá dâu

   

   Kén tằm

10. Mần

    Làm (phương ngữ Trung và Nam Bộ). Như mần ăn, mần việc, đi mần...

11. Không ăn không mần, giờ Dần cũng dậy

    Thói quen dậy sớm của nhà nông, cũng để nhắc nhở nền nếp con cái trong nhà không nên ngủ trưa.

12. Già kén kẹn hom

    Kén của con tằm nếu để quá lâu sẽ dính chặt vào hom (những búi rơm, rạ hoặc cây rang, cây bổi...), khó gỡ ra. Ở đây có sự chơi chữ, chữ kén trong kén tằm đồng âm với kén trong kén chọn. Từ đó, nghĩa của câu thành ngữ này là nếu quá kén chọn dễ dẫn đến quá lứa, lỡ thì.

13. Tấm triệu

    Còn gọi là minh tinh, dải lụa dài trên có chữ ghi tên họ, tuổi tác, chức tước, ngày từ trần… của người chết, treo trên một chiếc đòn nhỏ có người khiêng (gọi là giá triệu), được khiêng đi trước quan tài trong đám tang.

14. Người nghĩa

    Người thương, người tình.

15. Lư

    Thứ đỉnh nhỏ để đốt trầm, hương, thường làm bằng đồng.

    

    Lư hương và hai chân nến

16. Sáo

    Còn gọi là mành sáo, là tấm đan bằng tre, có nan to, thường treo trước nhà hoặc gần cửa sổ để che nắng. Sáo cũng có thể được treo trước bàn thờ.

    

    Mành sáo

17. Đồng thau

    Hợp kim của đồng và kẽm. Đồng thau có màu khá giống màu của vàng, nên khi xưa thường được dùng để đúc đồ trang trí hay làm tiền xu. Tuy nhiên, khi hơ lửa đồng thau sẽ bị xỉn màu (do bị oxy hóa) còn vàng thì không.

    

    Vòng tay làm bằng đồng thau

18. Trừng

    Nổi lên, dâng lên (phương ngữ Bình Định - Phú Yên).

19. Giã

    Như từ giã. Chào để rời đi xa.

20. Rào

    Khúc sông (phương ngữ Bắc Trung Bộ).

21. Huấn chỉ đế vương

    Theo lệnh của vua.

22. Rún

    Rốn (phương ngữ Bắc Trung Bộ).

23. Tường

    Rõ ràng, hiểu rõ, nói đủ mọi sự không thiếu tí gì. Như tường thuật 詳述  kể rõ sự việc, tường tận 詳盡  rõ hết sự việc (Thiều Chửu).

24. Jê-cờ-ri

    Tôi viết (từ tiếng Pháp J'écris).

25. Ăng-voa

    Gửi (từ tiếng Pháp envoie).

26. Me xừ

    Từ tiếng Pháp monsieur, nghĩa là "quý ông."

27. Di-đăng

    Công sứ (từ tiếng Pháp résident).

28. Tú xon

    Cô đơn, một mình (từ tiếng Pháp tout seul).

29. Cô soong

    Con lợn (từ tiếng Pháp couchon), dùng làm tiếng chửi.

30. Đờ-puy

    Từ khi (từ tiếng Pháp depuis).

31. Nô-xờ

    Tiệc cưới (từ tiếng Pháp noce).

32. Ê-loa-nhê

    Xa cách (từ tiếng Pháp éloigné).

33. Cu-tô

    Con dao (từ tiếng Pháp couteau).

34. Nguyệt hoa

    Cũng viết là hoa nguyệt (trăng hoa), chỉ chuyện trai gái yêu đương. Từ này có gốc từ nguyệt hạ hoa tiền (dưới trăng, trước hoa, những cảnh nên thơ mà trai gái hẹn hò để tình tự với nhau), nay thường dùng với nghĩa chê bai.

    Cởi tình ra đếm, ra đong
    Đâu lời chân thật, đâu vòng trăng hoa?
    (Tơ xuân - Huy Trụ)

35. La cua

    Cái sân (từ tiếng Pháp la cour).

36. Mút

    Rêu (từ tiếng Pháp mousse).

37. Luyn

    Mặt trăng (từ tiếng Pháp lune).

38. La săm

    Buồng (từ tiếng Pháp la chambre).

39. A-mi

    Bạn thân, bạn gái (từ tiếng Pháp amie).

40. Sơ-mi

    Nghĩa gốc là áo lót (từ tiếng Pháp chemise). Ngày nay, sơ mi có cổ áo, tay áo và hàng nút phía trước.

41. Lơ li

    Cái giường (từ tiếng Pháp le lit).

42. Biếng ba

    Xanh xao (từ tiếng Pháp bien pale).

43. Pơ-răng qua

    Lấy gì (từ tiếng Pháp prendre quoi).

44. Uyn lét

    Một lá thư (từ tiếng Pháp une lettre).

45. Ca-đô

    Quà (từ tiếng Pháp cadeau).

46. Ba-tô

    Tàu thủy (từ tiếng Pháp bateau).

47. Lác-mơ

    Nước mắt (từ tiếng Pháp larme).

48. Hồ Trúc Bạch

    Tên một cái hồ thuộc quận Ba Đình, thành phố Hà Nội. Hồ được cho là một phần của hồ Tây trước kia, chúa Trịnh cho đắp đê Cố Ngự (sau đọc thành Cổ Ngư, giờ là đường Thanh Niên). Trước hồ thuộc làng Trúc Yên, ven hồ có Trúc Lâm viện là nơi chúa Trịnh giam giữ các cung nữ phạm tội. Những cung nữ này làm nghề dệt lụa để kiếm sống. Vì lụa đẹp nổi tiếng, nên dân gian lấy đó làm tên gọi cho hồ (Trúc Bạch nghĩa là lụa làng Trúc).

    

    Hồ Trúc Bạch ngày nay

49. Xi vu lét-xê moa

    Nếu anh để lại cho tôi (từ tiếng Pháp si vous laissez moi).

50. Bông cờ

    Lòng tốt (từ tiếng Pháp bon cœur).

51. Ta xơ

    Chị gái của anh (từ tiếng Pháp ta sœur).

52. Ơ-rơ

    Sung sướng (từ tiếng Pháp heureux).

53. Lơ roa

    Vua (từ tiếng Pháp le roi).

54. Thành Thái

    (14/3/1879 – 24/3/1954) Hoàng đế thứ 10 của nhà Nguyễn, tại vị từ 1889 đến 1907. Lên ngôi khi mới mười tuổi, ông sớm bộc lộ tinh thần dân tộc và chủ trương đánh Pháp. Nǎm 1916 ông đày ra đảo Réunion cùng với con trai là vua Duy Tân, đến tháng 5 năm 1945 mới được cho về Việt Nam. Ông sống tại Cap Saint Jacques (Vũng Tàu) đến năm 1954 thì mất.

    

    Vua Thành Thái

55. An Nam

    Tên gọi của nước ta trong một số giai đoạn lịch sử. Tiêu biểu nhất có lẽ là dưới thời kì đô hộ của thực dân Pháp, khi nước ta bị chia thành ba kỳ.

56. 23 tháng Tám là ngày âm lịch; tháng Mười là dương lịch, cách nhau hơn một tháng.

57. Theo Hoàng Ngọc Phách thì Nguyễn Thị Thời là tên một người phụ nữ quê ở Hải Phòng cưới chồng Tây, theo chồng lên Bắc Ninh. Được ít lâu thì chồng về Tây, cô nhờ người viết hộ một lá thư (cô nói ra, người viết ghi vào giấy), sau thành bài ca dao truyền miệng này.

58. Chạ

    Xóm. Đây là âm xưa của chữ 社 mà từ trong tiếng Việt hiện đại là xã.

59. Từ quy

    Tên một loại chim rừng, cũng gọi là chim tử quy. Trong dân gian có câu chuyện về hai người yêu nhau nhưng bị gia đình ngăn cản. Cô gái tự vẫn, chàng trai về ôm xác người yêu khóc mà chết. Xác hai người hóa thành đôi chim từ quy, đêm đêm gọi nhau.

60. Nỏ chộ

    Không thấy (phương ngữ Trung Bộ).

61. Túi

    Tối (khẩu ngữ).

62. Trà Quế

    Tên một ngôi làng nằm cách phố cổ Hội An, tỉnh Quảng Nam khoảng 3 km về hướng Đông Bắc. Tại đây có nghề truyền thống là trồng rau, nên còn gọi là làng rau Trà Quế.

    

    Một vườn rau Trà Quế

63. Giâm

    Cắm hay vùi xuống đất ẩm một đoạn cành, thân hay rễ cây để thành một cây mới. Cũng phát âm và viết là giăm.

64. Giá

    Mầm non của cây đậu, thường là đậu xanh.

    

    Giá

65. Chừ

    Giờ. Bây chừ nghĩa là "bây giờ" (phương ngữ Trung và Nam Bộ).

66. Đặng

    Được, để, nhằm (từ cũ, phương ngữ).

67. Lờ

    Dụng cụ đánh bắt cá đồng làm bằng nan tre. Hình dạng của lờ giống như một cái lồng, ở một đầu có chế tạo một miệng tròn gọi là miệng hom sao cho cá chỉ có thể từ ngoài chui vào lờ thông qua miệng hom mà không thể chui ra. Khi đặt lờ thường người đặt thả mồi vào trong để dụ cá bơi vào.

    Lờ có nhiều loại: Loại đại dài từ 0,5 đến 1 m, gọi là “lờ bầu”, thả chỗ nước sâu như sông, hồ để bắt cá diếc, sảnh, dầy. Loại tiểu gọi là “lờ đồng”, thả nơi nước cạn như ao, đìa, ruộng bắt cá trê, rô, sặc, mương, nhét…

    

    Lờ bắt cá