Chú thích

1. Cự Đà

   Tên một làng cổ nay thuộc Cự Khê, xã cực bắc của huyện Thanh Oai, Hà Nội, nằm bên bờ sông Nhuệ. Khác với Đường Lâm là làng cổ điển hình của vùng trung du, làng cổ Cự Đà mang những đặc trưng của một làng ven sông. Hằng năm, cứ vào đúng ngày 14 tháng giêng âm lịch, người dân làng Cự Đà lại nô nức tổ chức lễ hội Đại kỳ phúc; còn lễ Đại đám tổ chức 5 năm một lần. Làng Cự Đà còn nổi tiếng với nghề làm tương truyền thống.

   

   Làng Cự Đà

2. Đông ken

   Trời (mùa đông) rất lạnh và có sương mù.

3. Ông Núi

   Tương truyền năm Nhâm Ngọ 1702, có vị thiền sư Tánh Ban (tục danh Lê Ban) lên đỉnh Chóp Vung thuộc dãy Núi Bà lập chùa tranh, gọi là Dũng Tuyền tự (chùa Suối). Nhà sư dùng vỏ cây kết làm áo mặc nên nhân dân gọi là Mộc Y Sơn Ông, nghĩa là "ông Núi mặc áo vỏ cây." Sau chúa Nguyễn nghe tin, cho là đáng bậc chân tu, năm Quý Sửu (1733) truyền dựng nơi đây ngôi chùa ngói, đặt tên là Linh Phong Thiền tự, gọi tắt là chùa Linh Phong, nhưng dân chúng vẫn quen gọi là chùa Ông Núi. Lễ hội chùa Ông Núi được tổ chức vào ngày 24-25 tháng giêng hàng năm, là một trong những lễ hội lớn nhất của tỉnh Bình Định.

   

   Chùa Ông Núi

4. Sơn thủy

   Núi sông (từ Hán Việt).

5. Tà huy

   Ánh nắng (暉 huy) nghiêng (斜 tà). Chỉ ánh nắng buổi chiều, đồng thời hiểu rộng ra là buổi chiều.

   Em về rũ áo mù sa,
   Trút quần phong nhụy cho tà huy bay
   (Bùi Giáng)

6. Cống

   Học vị dành cho những người thi đỗ khoa thi Hương dưới chế độ phong kiến.

   Nào có ra gì cái chữ Nho
   Ông Nghè, ông Cống cũng nằm co
   (Chữ Nho - Tú Xương)

7. Nghè

   Tên gọi dân gian của học vị Tiến sĩ dưới chế độ phong kiến.

8. Phỗng

   Tượng bằng đất hoặc đá thường được đặt ở đền thờ trong tư thế quỳ gối, hai tay chắp lại. Phỗng còn là loại tượng dân gian bằng đất, sành hoặc bằng sứ, cỡ nhỏ, dáng to béo, lạc quan, để bày chơi trong các gia đình. Từ ông phỗng, thằng phỗng thường dùng để chỉ người ngây, đần.

   Ông đứng làm chi đó hỡi ông?
   Trơ trơ như đá, vững như đồng.
   Đêm ngày gìn giữ cho ai đó?
   Non nước đầy vơi có biết không?
   (Ông phỗng đá - Nguyễn Khuyến)

   

   Phỗng đá

9. Chớ bán gà ngày gió, chớ bán chó ngày mưa

   Ngày gió gà dễ bị toi, ngày mưa thì chó xấu mã.

10. Bạn biển

    Những người làm mướn về nghề đi biển, nghề cá. Làm nghề này cũng gọi là đi bạn hoặc đi ghe bạn.

11. Sơ

    Dùng đũa cả (đũa bếp) xới cơm đang nấu trong nồi cho mau khô, chín cơm.

12. Xà bần

    Đồ phế thải như gạch ngói, vôi vữa... từ các công trình xây dựng, cũng có thể hiểu rộng là rác rến. Từ này có gốc từ tiếng Trung Quốc thập bình 什平, nghĩa là "nhiều món trộn lẫn với nhau," dùng chỉ đồ ăn vụn, đồ thừa.

13. Nhưn

    Nhân (cách phát âm của người Nam Bộ).

14. Vá quàng

    Những người phải lao động, khuân vác nhiều, phần lưng và vai áo thường rách thành lỗ lớn. Người ta vá những chỗ ấy bằng miếng vải to, có khi không trùng màu, gọi là vá quàng.

15. Lần khân

    Lần lữa, dây dưa, kéo dài ra mà không chịu quyết định.

    Chày sương chưa nện cầu Lam,
    Sợ lần khân quá ra sàm sỡ chăng ?
    (Truyện Kiều)

16. Đãi bôi

    (Nói chuyện) niềm nở nhưng giả dối, không thực lòng. Theo học giả An Chi, từ này có thể bắt nguồn từ chữ Hán đãi 紿 (lừa dối) và bội 倍 (phản, trái lại). Một số địa phương Nam Bộ phát âm thành đãi buôi hoặc bãi buôi.

17. Giòn

    Xinh đẹp, dễ coi (từ cổ).

18. Nguộc

    Ngọc (phương ngữ một số vùng Trung Bộ).

19. Mắm

    Thức ăn làm bằng tôm cá sống ướp muối và để lâu ngày cho ngấu.

20. Trầu

    Còn gọi là trầu không, một loại dây leo dùng làm gia vị hoặc làm thuốc. Lá trầu được nhai cùng với vôi tôi hay vôi sống và quả cau, tạo nên một miếng trầu. Ở nước ta có hai loại trầu chính là trầu mỡ và trầu quế. Lá trầu mỡ to bản, dễ trồng. Trầu quế có vị cay, lá nhỏ được ưa chuộng hơn trong tục ăn trầu.

    Người xưa có phong tục mời ăn trầu khi gặp nhau. Trầu cau tượng trưng cho tình yêu đôi lứa, vợ chồng, nên là một lễ vật không thể thiếu trong các dịp cưới hỏi.

    

    Lá trầu không

    

    Một miếng trầu

    Nghe nghệ sĩ nhân dân Thu Hiền hát bài Hoa cau vườn trầu.

21. Dâu tằm

    Loại cây thường được trồng hai bên bờ sông, chủ yếu để lấy lá cho tằm ăn. Lá và rễ dâu cũng là vị thuốc đông y. Quả dâu tằm chín cũng có thể dùng để ăn hoặc ngâm rượu, gọi là rượu dâu tằm. Ở nước ta, dâu có nhiều giống: dâu bầu, dâu da, dâu cỏ, dâu tam bội...

    

    Lá và quả dâu tằm

22. Gió mùa Đông Bắc

    Tên gọi dân gian là gió bấc, một loại gió lạnh thổi vào mùa đông, thường kèm theo mưa phùn.

23. Tợ

    Tựa như, giống như (phương ngữ Nam Bộ).

24. Lúa đỏ đuôi

    Lúa vừa đến độ chín, đầu bông có các hạt mới hoe vàng.

25. Trẩy

    Đi đến nơi xa (thường nói về một số đông người). Trẩy hội nghĩa là đi dự ngày hội hằng năm.

26. Nường

    Nàng (từ cũ).