Chú thích

1. Nguyệt hoa

   Cũng viết là hoa nguyệt (trăng hoa), chỉ chuyện trai gái yêu đương. Từ này có gốc từ nguyệt hạ hoa tiền (dưới trăng, trước hoa, những cảnh nên thơ mà trai gái hẹn hò để tình tự với nhau), nay thường dùng với nghĩa chê bai.

   Cởi tình ra đếm, ra đong
   Đâu lời chân thật, đâu vòng trăng hoa?
   (Tơ xuân - Huy Trụ)

2. Ví dầu

   Nếu mà, nhược bằng (từ cổ). Cũng nói là ví dù.

3. Vê

   Động tác dùng ngón trỏ và ngón cái mà vo viên cho tròn.

4. Tiểu

   Người mới tập sự tu hành trong đạo Phật, thường tuổi còn nhỏ.

5. Thiền Quang

   Còn gọi là Thiều Quang, một ngôi chùa cổ, nay thuộc xã Thái Hòa, huyện Thái Thụy, tỉnh Thái Bình.

6. Đa đoan

   Lắm mối, lắm chuyện lôi thôi, rắc rối.

   Cơ trời dâu bể đa đoan,
   Một nhà để chị riêng oan một mình
   (Truyện Kiều)

7. Phụng loan

   Đôi vợ chồng hoặc tình cảm vợ chồng. Xem thêm chú thích phượng và loan.

8. Giăng

   Trăng (phương ngữ Bắc Bộ).

   Lòng tôi không giăng gió
   Nhưng gặp người gió giăng
   (Khúc hát - Lưu Quang Vũ)

9. Ông Táo

   Còn gọi là Táo quân hoặc vua bếp, tên vị thần cai quản việc bếp núc trong mỗi nhà (táo 灶 có nghĩa là bếp). Theo tín ngưỡng Việt Nam, hàng năm, đúng vào ngày 23 tháng Chạp, Táo quân cưỡi cá chép lên chầu Ngọc Hoàng, báo cáo những chuyện đã xảy ra trong năm cũ. Táo quân thực ra gồm hai ông và một bà, được gọi chung như vậy theo thuyết "Tam vị nhất thể."

   

   Táo quân (tranh dân gian)

10. Cói

    Còn gọi là cỏ lác, thường mọc hoang và được trồng ở vùng ven biển, nhiều nhất ở Ninh Bình, Nam Định, Hà Nam. Cói cũng có thể mọc và trồng ở ven sông lớn. Tại miền Nam, cói mọc nhiều ở Đồng Tháp Mười. Cây này được trồng để làm chiếu. Ở một số vùng, nhân dân đào lấy củ cói (thân rễ) về rửa sạch, thái mỏng, phơi hay sấy khô làm thuốc.

    

    Cói

11. Cò ma

    Một loại cò có bộ lông trắng, mỏ vàng và chân màu vàng xám. Trong mùa sinh sản, chim trưởng thành chuyển sang màu cam trên lưng, ngực và đầu, còn mỏ, chân và mắt chuyển màu đỏ.

    

    Cò ma

12. Nhài

    Còn gọi là lài, loại cây nhỏ có hoa màu trắng rất thơm. Nhân dân ta thường dùng hoa lài để ướp trà.

    

    Bông hoa lài (nhài)

13. Hồng ngâm

    Quả hồng đem ngâm nước tro để biến chất, mất vị chát.

    

    Hồng ngâm

14. Hai câu này có lẽ lấy từ bài thơ Già kén kẹn hom của Hồ Xuân Hương:

    Tiếc dĩa hồng ngâm cho chuộc vọc,
    Thừa mâm bánh ngọt để ngâu vày

    Theo Phạm Trọng Chánh: Ngao vầy: nhiều bản chép ngâu vầy, tôi cho là vô nghĩa, Ngao là loài chó lớn hùng hổ đối với chuột, chuột vọc đối với ngao vầy.

15. Bài này có lẽ lấy ý từ mấy câu thơ trong bài Già kén kẹn hom của nữ sĩ Hồ Xuân Hương:

    Bụng làm dạ chịu trách chi ai
    Già kén kẹn hom ví chẳng sai
    Tiếc đĩa hồng ngâm cho chuột vọc
    Thừa mâm bánh ngọt để ngâu vầy

16. Hổ phụ sinh hổ tử

    Cha cọp thì lại sinh con cọp.

17. Hổ tử bất tương nhi

    Chú thích này đang để ngỏ. Nếu bạn có thông tin về Hổ tử bất tương nhi, hãy đóng góp cho chúng tôi.

18. Khá

    Nên (từ cổ). Trong văn thơ cổ ta cũng hay gặp cụm từ "chớ khá," nghĩa là "không nên, không được."

19. Người gầy, thầy cơm

    Những người gầy ăn cơm thường thấy ngon miệng nên ăn nhiều.

20. Phòng không

    Buồng trống không có ai, ý nói ở vậy, không lấy vợ hay chồng.

21. Thủ tiết

    Giữ trọn tiết nghĩa. Từ này thường được dùng cho người phụ nữ giữ trọn lòng chung thủy với chồng.

22. Câu này có lẽ là từ Kinh Thi: Tri ngã giải, vị ngã tâm ưu, bất tri ngã giả, vị ngã hà cầu (Người hiểu ta thì nói lòng ta ưu sầu, người không hiểu ta, thì nói ta đang tìm kiếm gì đó).

23. Hiệp

    Họp, hợp (sum họp, hòa hợp) (phương ngữ Nam Bộ).

24. Ăn nói cơ cầu

    Ăn nói rắc rối, phức tạp (phương ngữ Nam Bộ).

25. Ăn có chỗ, đỗ có nơi

    Chọn bạn mà chơi, không nên buông tuồng bừa bãi, bạ đâu xâu đó.

26. Thục nữ

    Người con gái hiền dịu, nết na (từ Hán Việt).

27. Giang sơn

    Cũng gọi là giang san, nghĩa đen là sông núi, nghĩa rộng là đất nước. Từ này đôi khi cũng được hiểu là cơ nghiệp.

28. Tảo tần

    Cũng như tần tảo, chỉ người phụ nữ khéo thu vén công việc trong nhà. Tần 苹 là bèo, tảo 藻 là rong, hai thứ rau cỏ mọc dưới nước, người Trung Hoa cổ dùng vào việc cúng tế. Thơ "Thái tần" trong Kinh Thi ca ngợi người vợ biết chu toàn việc cúng tế tổ tiên, viết: "Vu dĩ thái tần, nam giản chi tân. Vu dĩ thái tảo, vu bỉ hành lạo" (Hái bèo ở đâu, bên bờ khe nam. Hái rong ở đâu, bên lạch nước kia). "Tảo tần" còn chỉ sự vất vả cực khổ.

29. Thuốc phiện

    Trước đây thường được gọi là á phiện, loại thuốc được chiết xuất từ các hạt trong vỏ mầm cây anh túc, có công dụng giảm đau và còn được dùng pha trộn để hút tiêu khiển. Một số loại á phiện có khả năng gây nghiện như moóc-phin và hê-rô-in.

    

    Người hút á phiện ở Bắc Kỳ thời Pháp thuộc - những năm 1870

    

    Cây anh túc - nguồn chiết xuất thuốc phiện