Chú thích

1. Bạch Cư Dị

   (772 - 846) tự Lạc Thiên, hiệu Hương Sơn cư sĩ hoặc Túy Ngâm tiên sinh, đồng thời vì có thời gian làm chức tư mã ở Giang Châu nên cũng gọi là Giang Châu Tư mã. Ông là nhà thơ Trung Quốc đời Đường, rất nổi tiếng với hai bài thơ Trường hận ca kể về mối tình giữa Đường Huyền Tông và Dương Quý phi, và Tì bà hành kể về cuộc gặp gỡ của chính tác giả với một ca kĩ đàn tì bà. Người đời sau xếp tài thơ của ông chỉ sau Lý Bạch và Đỗ Phủ.

   

   Bạch Cư Dị

2. Áo xanh Tư Mã

   Một ý trong bài thơ Tì bà hành của Bạch Cư Dị, sau khi nhà thơ cùng bạn hữu nghe câu chuyện của người ca nữ:

   Tọa trung khấp hạ tùy tối đa,
   Giang Châu tư mã thanh sam thấp.

   Dịch nghĩa:

   Trong những người ngồi (trong thuyền) ấy ai là người khóc nhiều nhất
   Tư mã Giang Châu ướt đẫm vạt áo xanh

   Bản dịch của Phan Huy Thực:

   Lệ ai chan chứa hơn người?
   Giang châu Tư mã đượm mùi áo xanh.

3. Khách thiên nhai

   Khách ở chân trời, lấy ý từ bài Tì bà hành của Bạch Cư Dị:

   Đồng thị thiên nhai luân lạc nhân,
   Tương phùng hà tất tằng tương thức.

   Dịch nghĩa:

   Cùng là kẻ lưu lạc ở nơi chân trời
   Gặp gỡ nhau hà tất đã từng quen biết

   Bản dịch của Phan Huy Thực:

   Cùng một lứa bên trời lận đận,
   Gặp gỡ nhau lọ sẵn quen nhau.

4. Sông Hương

   Tên con sông rất đẹp chảy ngang thành phố Huế và một số huyện của tỉnh Thừa Thiên-Huế. Tùy theo giai đoạn lịch sử, sông còn có các tên là Linh Giang, Kim Trà, Hương Trà... Ngoài ra, người xưa còn có những tên địa phương như sông Dinh, sông Yên Lục, sông Lô Dung... Sông Hương đã được đưa vào rất nhiều bài thơ, bài hát về Huế, đồng thời cùng với núi Ngự là hình ảnh tượng trưng cho vùng đất này.

   

   Cầu Tràng Tiền bắc ngang qua sông Hương

5. Xoan

   Một loại cây được trồng nhiều ở các vùng quê Việt Nam, còn có tên là sầu đâu (đọc trại thành thầu đâu, thù đâu), sầu đông... Cây cao, hoa nở thành từng chùm màu tím nhạt, quả nhỏ hình bầu dục (nên có cụm từ "hình trái xoan"). Xoan thường được trồng lấy gỗ, vì gỗ xoan không bị mối mọt.

   

   Hoa xoan

6. Thao

   Loại vải có sợ thô và to, mặt vải còn chưa sạch gút (mối vải).

7. Đại trụ

   Chú thích này đang để ngỏ. Nếu bạn có thông tin về Đại trụ, hãy đóng góp cho chúng tôi.

8. Chánh tế

   Người phụ trách tế lễ trong các lễ nghi ngày trước.

9. Hạc

   Loại chim cổ cao, chân và mỏ dài. Trong Phật giáo và văn chương cổ, hạc tượng trưng cho tuổi thọ hoặc tính thanh cao của người quân tử. Trước cửa các điện thờ thường có đôi hạc đá chầu.

   Đỉnh Hoa biểu từ khơi bóng hạc
   Gót Nam Du nhẹ bước tang bồng
   (Nhị thập tứ hiếu)

   

   Tranh vẽ hạc

10. Hương án

    Bàn thờ, thường để bát hương và các vật thờ cúng khác.

    

    Hương án trong đền thờ Trần Nguyên Hãn ở Vĩnh Phúc

11. Lễ khai niên

    Lễ cúng đầu năm mới để cầu may mắn, phát đạt.

12. Ông gia

    Bố chồng hoặc bố vợ (cách gọi ở một số địa phương miền Trung).

13. Chùa Thầy

    Một ngôi chùa ở chân núi Sài Sơn, huyện Quốc Oai, tỉnh Hà Tây cũ (nay là xã Sài Sơn, huyện Quốc Oai, Hà Nội). Hội chùa Thầy diễn ra từ ngày mùng 5 đến ngày mùng 7 tháng ba Âm lịch hàng năm.

    

    Phong cảnh chùa Thầy

    

    Lễ rước hội chùa Thầy

14. Xứ Đoài

    Tên gọi nôm na của xứ Sơn Tây, một xứ thừa tuyên (đơn vị hành chính) thời Hậu Lê, nằm về phía tây kinh thành Thăng Long.

    

    Tứ xứ

15. Nón dấu

    Cũng gọi là nón sơn hoặc nón dầu sơn, loại nón của lính thời Lê - Nguyễn, gần giống như nón lá nhưng nhỏ hơn, thường đan bằng mây, có chóp bằng đồng.

    

    Nón dấu

16. Áo tơi

    Áo khoác dùng để che mưa nắng. Áo được làm bằng lá cây (thường là lá cọ) hoặc rơm rạ, khâu chồng thành lớp gối lên nhau dày hàng đốt tay, như kiểu lợp ngói, đánh thành tấm, phía trên có dây rút để đeo vào cổ giữ áo cố định trên lưng.

    

    Người mặc áo tơi

17. Có bản chép: thì.

18. Bởi chưng

    Bởi vì (từ cổ).

19. Ghe lê

    Ghe (thuyền) nhà nước để dùng về việc binh, chuyên chở đồ quan binh (theo Đại Nam quấc âm tự vị).

20. Có bản chép: xô.

21. Đặng

    Được, để, nhằm (từ cũ, phương ngữ).

22. Quan

    Đơn vị tiền tệ cổ của nước ta dùng đến đầu thế kỷ 20. Đối với tiền quý (cổ tiền), một quan bằng 60 tiền (600 đồng kẽm). Với tiền gián (sử tiền), một quan bằng 360 đồng kẽm.

23. Dùi đục cẳng tay

    Thành ngữ, chỉ sự đối xử phũ phàng.

24. Mo

    Phần vỏ ngoài của hoa dừa hay hoa cau. Khi hoa còn non chưa nở, mo màu xanh, hai cánh dạng thuyền úp lại che chở cho hoa bên trong. Mo tự tách ra khi hoa nở và khô dần đi khi cây đậu quả. Mo cau, mo dừa già sẽ tự rụng xuống hoặc được người trồng giật xuống khi thu hái quả. Mo cau mềm mại, dẻo dai, được dân ta sử dụng để gói giò (chả) và nhất là gói cơm nắm mang theo khi làm đồng làm rẫy. Cơm nắm mo cau là một hình ảnh quen thuộc và thân thương với người nông dân nước ta.

    

    Mo cau

    

    Cơm nắm gói trong mo cau.

25. "Theo quan niệm người Việt Nam, đầu thờ ông bà, mo dùng để bó đít. Với ông thầy lấy mo đánh đầu thì chế độ giáo dục ấy còn có ra gì!" (Tính chất phản kháng trong thơ văn bình dân Nam-kỳ thời Pháp thuộc - Long Điền)