Chú thích

1. Thanh Lâm

   Tên gọi của một huyện đã từng tồn tại trong lịch sử Việt Nam kể từ thời thuộc Minh (1407-1427), hiện nay là huyện Nam Sách và một phần thành phố Hải Dương, tỉnh Hải Dương.

2. Đồng Khê

   Tên nôm là Đồng Sớm, nay thuộc xã An Lâm, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương.

3. Xứ Đoài

   Tên gọi nôm na của xứ Sơn Tây, một xứ thừa tuyên (đơn vị hành chính) thời Hậu Lê, nằm về phía tây kinh thành Thăng Long.

   

   Tứ xứ

4. Vãi

   Người phụ nữ chuyên giúp việc và quét dọn trong chùa nhưng không tu hành.

5. Ngãi

   Nghĩa, tình nghĩa (phương ngữ Trung và Nam Bộ).

6. Lèn

   Núi đá vôi (phương ngữ Bắc Trung Bộ).

7. Nạ

   Mẹ. Theo học giả An Chi, đây là một từ Việt gốc Hán, bắt nguồn từ chữ 女 (nữ).

8. Canh

   Đơn vị tính thời gian ban đêm ngày xưa. Người xưa chia một đêm ra thành năm canh (đêm năm canh, ngày sáu khắc). Theo đó, canh một là giờ Tuất (19-21h), canh hai là giờ Hợi (21-23h), canh ba là giờ Tí (23h-1h sáng), canh tư là giờ Sửu (1h-3h), canh năm là giờ Dần (3h-5h). Mỗi lúc sang canh thường có trống điểm, gọi là trống canh.

9. Đá vàng

   Cũng nói là vàng đá, lấy ý từ từ Hán Việt kim thạch. Kim là kim khí để đúc chuông, đỉnh. Thạch là đá. Ngày trước, những lời vua chúa hoặc công đức của nhân vật quan trọng được khắc ghi trên bia đá hay chuông, đỉnh đồng để lưu truyền mãi mãi. Đá vàng vì thế chỉ sự chung thủy son sắt, hoặc sự lưu truyền tên tuổi mãi mãi về sau.

10. Mạ

    Cây lúa non. Sau khi ngâm ủ thóc giống, người ta có thể gieo thẳng các hạt thóc đã nảy mầm vào ruộng lúa đã được cày, bừa kỹ hoặc qua giai đoạn gieo mạ trên ruộng riêng để cây lúa non có sức phát triển tốt, sau một khoảng thời gian thì nhổ mạ để cấy trong ruộng lúa chính.

    

    Bó mạ

    

    Cấy lúa

11. Làm mai

    Còn gọi là làm mối, mai mối. Người làm mai gọi là ông (bà) mối hay ông (bà) mai, là người đứng trung gian, giới thiệu cho hai bên trai gái làm quen hoặc cưới nhau.

12. Phụ mẫu

    Cha mẹ (từ Hán Việt).

13. Gởi đùm thì bớt, gởi lời thì thêm

    Gửi hàng hóa, vật chất (đùm, bọc) thì ăn xét bớt đi, lời lẽ nhắn gửi thì thêm thắt vào.

14. Nghiêu

    (2337TCN – 2258TCN) một vị vua huyền thoại của Trung Quốc cổ đại, một trong Ngũ Đế, vì thuộc bộ tộc Đào Đường nên cũng được gọi là Đường Nghiêu. Ông cùng với các vua Thuấn và Vũ sau này được Khổng giáo xem là các vị vua hiền.

    

    Tranh vẽ vua Nghiêu

15. Cửu nam

    Chín người con trai (từ Hán Việt).

16. Đan Chu

    Tên một người con trai của vua Nghiêu.

17. Chi

    Gì (phương ngữ Trung và Nam Bộ).

18. Nữ nhi

    Con gái nói chung.

19. Jê-cờ-ri

    Tôi viết (từ tiếng Pháp J'écris).

20. Ăng-voa

    Gửi (từ tiếng Pháp envoie).

21. Me xừ

    Từ tiếng Pháp monsieur, nghĩa là "quý ông."

22. Di-đăng

    Công sứ (từ tiếng Pháp résident).

23. Tú xon

    Cô đơn, một mình (từ tiếng Pháp tout seul).

24. Cô soong

    Con lợn (từ tiếng Pháp couchon), dùng làm tiếng chửi.

25. Đờ-puy

    Từ khi (từ tiếng Pháp depuis).

26. Nô-xờ

    Tiệc cưới (từ tiếng Pháp noce).

27. Ê-loa-nhê

    Xa cách (từ tiếng Pháp éloigné).

28. Cu-tô

    Con dao (từ tiếng Pháp couteau).

29. Nguyệt hoa

    Cũng viết là hoa nguyệt (trăng hoa), chỉ chuyện trai gái yêu đương. Từ này có gốc từ nguyệt hạ hoa tiền (dưới trăng, trước hoa, những cảnh nên thơ mà trai gái hẹn hò để tình tự với nhau), nay thường dùng với nghĩa chê bai.

    Cởi tình ra đếm, ra đong
    Đâu lời chân thật, đâu vòng trăng hoa?
    (Tơ xuân - Huy Trụ)

30. La cua

    Cái sân (từ tiếng Pháp la cour).

31. Mút

    Rêu (từ tiếng Pháp mousse).

32. Luyn

    Mặt trăng (từ tiếng Pháp lune).

33. La săm

    Buồng (từ tiếng Pháp la chambre).

34. A-mi

    Bạn thân, bạn gái (từ tiếng Pháp amie).

35. Sơ-mi

    Nghĩa gốc là áo lót (từ tiếng Pháp chemise). Ngày nay, sơ mi có cổ áo, tay áo và hàng nút phía trước.

36. Lơ li

    Cái giường (từ tiếng Pháp le lit).

37. Biếng ba

    Xanh xao (từ tiếng Pháp bien pale).

38. Pơ-răng qua

    Lấy gì (từ tiếng Pháp prendre quoi).

39. Uyn lét

    Một lá thư (từ tiếng Pháp une lettre).

40. Ca-đô

    Quà (từ tiếng Pháp cadeau).

41. Ba-tô

    Tàu thủy (từ tiếng Pháp bateau).

42. Lác-mơ

    Nước mắt (từ tiếng Pháp larme).

43. Hồ Trúc Bạch

    Tên một cái hồ thuộc quận Ba Đình, thành phố Hà Nội. Hồ được cho là một phần của hồ Tây trước kia, chúa Trịnh cho đắp đê Cố Ngự (sau đọc thành Cổ Ngư, giờ là đường Thanh Niên). Trước hồ thuộc làng Trúc Yên, ven hồ có Trúc Lâm viện là nơi chúa Trịnh giam giữ các cung nữ phạm tội. Những cung nữ này làm nghề dệt lụa để kiếm sống. Vì lụa đẹp nổi tiếng, nên dân gian lấy đó làm tên gọi cho hồ (Trúc Bạch nghĩa là lụa làng Trúc).

    

    Hồ Trúc Bạch ngày nay

44. Xi vu lét-xê moa

    Nếu anh để lại cho tôi (từ tiếng Pháp si vous laissez moi).

45. Bông cờ

    Lòng tốt (từ tiếng Pháp bon cœur).

46. Ta xơ

    Chị gái của anh (từ tiếng Pháp ta sœur).

47. Ơ-rơ

    Sung sướng (từ tiếng Pháp heureux).

48. Lơ roa

    Vua (từ tiếng Pháp le roi).

49. Thành Thái

    (14/3/1879 – 24/3/1954) Hoàng đế thứ 10 của nhà Nguyễn, tại vị từ 1889 đến 1907. Lên ngôi khi mới mười tuổi, ông sớm bộc lộ tinh thần dân tộc và chủ trương đánh Pháp. Nǎm 1916 ông đày ra đảo Réunion cùng với con trai là vua Duy Tân, đến tháng 5 năm 1945 mới được cho về Việt Nam. Ông sống tại Cap Saint Jacques (Vũng Tàu) đến năm 1954 thì mất.

    

    Vua Thành Thái

50. An Nam

    Tên gọi của nước ta trong một số giai đoạn lịch sử. Tiêu biểu nhất có lẽ là dưới thời kì đô hộ của thực dân Pháp, khi nước ta bị chia thành ba kỳ.

51. 23 tháng Tám là ngày âm lịch; tháng Mười là dương lịch, cách nhau hơn một tháng.

52. Theo Hoàng Ngọc Phách thì Nguyễn Thị Thời là tên một người phụ nữ quê ở Hải Phòng cưới chồng Tây, theo chồng lên Bắc Ninh. Được ít lâu thì chồng về Tây, cô nhờ người viết hộ một lá thư (cô nói ra, người viết ghi vào giấy), sau thành bài ca dao truyền miệng này.

53. Từ mẫu

    Mẹ hiền (từ Hán Việt).

54. Truông Nu

    Chú thích này đang để ngỏ. Nếu bạn có thông tin về Truông Nu, hãy đóng góp cho chúng tôi.

55. Tru

    Trâu (phương ngữ một số vùng Bắc Trung Bộ).

56. Cá nược

    Một tên gọi dân gian ở miền Nam của cá heo.

57. Ghềnh

    Cũng gọi là gành, chỗ lòng sông hoặc biển có đá lởm chởm nằm chắn ngang làm nước dồn lại, chảy xiết. Ở nước ta có nhiều địa danh có chữ Gành hoặc Ghềnh như Gành Son, Gành Hào, Gành Cả, Gành Ráng...

    

    Thắng cảnh gành Đá Dĩa, Phú Yên