Chú thích

1. Xắc-sơ

   Lính chiến (từ tiếng Pháp chasseur).

   

   Chasseur à cheval (khinh kị binh)

2. Cát-xê

   Vỡ, rách (từ tiếng Pháp casser).

3. Jê-cờ-ri

   Tôi viết (từ tiếng Pháp J'écris).

4. Ăng-voa

   Gửi (từ tiếng Pháp envoie).

5. Me xừ

   Từ tiếng Pháp monsieur, nghĩa là "quý ông."

6. Di-đăng

   Công sứ (từ tiếng Pháp résident).

7. Tú xon

   Cô đơn, một mình (từ tiếng Pháp tout seul).

8. Cô soong

   Con lợn (từ tiếng Pháp couchon), dùng làm tiếng chửi.

9. Đờ-puy

   Từ khi (từ tiếng Pháp depuis).

10. Nô-xờ

    Tiệc cưới (từ tiếng Pháp noce).

11. Ê-loa-nhê

    Xa cách (từ tiếng Pháp éloigné).

12. Cu-tô

    Con dao (từ tiếng Pháp couteau).

13. Nguyệt hoa

    Cũng viết là hoa nguyệt (trăng hoa), chỉ chuyện trai gái yêu đương. Từ này có gốc từ nguyệt hạ hoa tiền (dưới trăng, trước hoa, những cảnh nên thơ mà trai gái hẹn hò để tình tự với nhau), nay thường dùng với nghĩa chê bai.

    Cởi tình ra đếm, ra đong
    Đâu lời chân thật, đâu vòng trăng hoa?
    (Tơ xuân - Huy Trụ)

14. La cua

    Cái sân (từ tiếng Pháp la cour).

15. Mút

    Rêu (từ tiếng Pháp mousse).

16. Luyn

    Mặt trăng (từ tiếng Pháp lune).

17. La săm

    Buồng (từ tiếng Pháp la chambre).

18. A-mi

    Bạn thân, bạn gái (từ tiếng Pháp amie).

19. Sơ-mi

    Nghĩa gốc là áo lót (từ tiếng Pháp chemise). Ngày nay, sơ mi có cổ áo, tay áo và hàng nút phía trước.

20. Canh

    Đơn vị tính thời gian ban đêm ngày xưa. Người xưa chia một đêm ra thành năm canh (đêm năm canh, ngày sáu khắc). Theo đó, canh một là giờ Tuất (19-21h), canh hai là giờ Hợi (21-23h), canh ba là giờ Tí (23h-1h sáng), canh tư là giờ Sửu (1h-3h), canh năm là giờ Dần (3h-5h). Mỗi lúc sang canh thường có trống điểm, gọi là trống canh.

21. Lơ li

    Cái giường (từ tiếng Pháp le lit).

22. Biếng ba

    Xanh xao (từ tiếng Pháp bien pale).

23. Pơ-răng qua

    Lấy gì (từ tiếng Pháp prendre quoi).

24. Uyn lét

    Một lá thư (từ tiếng Pháp une lettre).

25. Ca-đô

    Quà (từ tiếng Pháp cadeau).

26. Ba-tô

    Tàu thủy (từ tiếng Pháp bateau).

27. Lác-mơ

    Nước mắt (từ tiếng Pháp larme).

28. Hồ Trúc Bạch

    Tên một cái hồ thuộc quận Ba Đình, thành phố Hà Nội. Hồ được cho là một phần của hồ Tây trước kia, chúa Trịnh cho đắp đê Cố Ngự (sau đọc thành Cổ Ngư, giờ là đường Thanh Niên). Trước hồ thuộc làng Trúc Yên, ven hồ có Trúc Lâm viện là nơi chúa Trịnh giam giữ các cung nữ phạm tội. Những cung nữ này làm nghề dệt lụa để kiếm sống. Vì lụa đẹp nổi tiếng, nên dân gian lấy đó làm tên gọi cho hồ (Trúc Bạch nghĩa là lụa làng Trúc).

    

    Hồ Trúc Bạch ngày nay

29. Xi vu lét-xê moa

    Nếu anh để lại cho tôi (từ tiếng Pháp si vous laissez moi).

30. Bông cờ

    Lòng tốt (từ tiếng Pháp bon cœur).

31. Ta xơ

    Chị gái của anh (từ tiếng Pháp ta sœur).

32. Ơ-rơ

    Sung sướng (từ tiếng Pháp heureux).

33. Lơ roa

    Vua (từ tiếng Pháp le roi).

34. Thành Thái

    (14/3/1879 – 24/3/1954) Hoàng đế thứ 10 của nhà Nguyễn, tại vị từ 1889 đến 1907. Lên ngôi khi mới mười tuổi, ông sớm bộc lộ tinh thần dân tộc và chủ trương đánh Pháp. Nǎm 1916 ông đày ra đảo Réunion cùng với con trai là vua Duy Tân, đến tháng 5 năm 1945 mới được cho về Việt Nam. Ông sống tại Cap Saint Jacques (Vũng Tàu) đến năm 1954 thì mất.

    

    Vua Thành Thái

35. An Nam

    Tên gọi của nước ta trong một số giai đoạn lịch sử. Tiêu biểu nhất có lẽ là dưới thời kì đô hộ của thực dân Pháp, khi nước ta bị chia thành ba kỳ.

36. 23 tháng Tám là ngày âm lịch; tháng Mười là dương lịch, cách nhau hơn một tháng.

37. Theo Hoàng Ngọc Phách thì Nguyễn Thị Thời là tên một người phụ nữ quê ở Hải Phòng cưới chồng Tây, theo chồng lên Bắc Ninh. Được ít lâu thì chồng về Tây, cô nhờ người viết hộ một lá thư (cô nói ra, người viết ghi vào giấy), sau thành bài ca dao truyền miệng này.

38. Công tử

    Con trai của chư hầu hoặc những nhà quan lại, quyền quý ngày xưa. Hiểu theo nghĩa rộng, từ này cũng chỉ những người ăn chơi.

39. Xẩm lai

    Người hát xẩm là con lai.

40. Mi lai nhãn khứ

    Mắt qua mày lại, liếc mắt đưa tình.

41. Trống chầu

    Loại trống lớn thường được đặt trên giá gỗ, đánh bằng dùi lớn trong các buổi hát bội, lễ hội đình chùa. Lưu ý: phân biệt với loại trống chầu gõ trong các buổi hát ả đào ở miền Bắc.

    

    Trống chầu

42. Bụng trống chầu

    Bụng to như trống chầu, thường để chỉ bụng chửa.

43. Đình

    Công trình kiến trúc cổ truyền ở làng quê Việt Nam, là nơi thờ Thành hoàng, và cũng là nơi hội họp của người dân trong làng.

    

    Đình Tiên Canh (tỉnh Vĩnh Phúc)

44. Nạ dòng

    Người phụ nữ đã có con, đứng tuổi. Từ này thường dùng với nghĩa chê bai. Có nơi phát âm thành lại dòng.

    Theo học giả An Chi, nạ là một từ Việt gốc Hán bắt nguồn ở một từ ghi bằng chữ 女 mà âm Hán Việt chính thống hiện đại là "nữ" còn âm xưa chính là "nạ," có nghĩa là "đàn bà," "mẹ"... còn dòng là một từ Việt gốc Hán, bắt nguồn ở một từ ghi bằng chữ 庸 mà âm Hán Việt chính thống hiện đại là "dung" còn âm xưa chính là "dòng," có nghĩa gốc là hèn mọn, tầm thường, yếu kém, mệt mỏi... rồi mới có nghĩa phái sinh là không còn nhanh nhẹn, gọn gàng vì đã luống tuổi, nhất là đối với những người đã có nhiều con.

45. Hàm Rồng

    Tên một ngọn núi nằm trong dãy Ngũ Hoa Phong nằm bên bờ sông Mã, có dáng như đầu rồng. Tên Hàm Rồng cũng được đặt cho một cây cầu ở khu vực này, đồng thời là tên của một phường thuộc thành phố Thanh Hóa hiện nay.

46. Đỗ quyên

    Có giả thuyết cho là chim cuốc. Theo hai học giả Đào Duy Anh và An Chi thì chim quyên là chim tu hú. Hình ảnh chim quyên trong ca dao dân ca thường tượng trưng cho những điều tốt đẹp.

    

    Chim tu hú

47. Thổ Công

    Còn được gọi là Thổ Địa hay Thổ Thần, là một vị thần trong tín ngưỡng Á Đông, cai quản một vùng đất nào đó (từ Hán Việt "thổ" nghĩa là "đất"). Thổ Công thường được khắc hoạ là một ông già râu tóc bạc phơ, mặt vui vẻ, thích chơi với con nít. Nhân dân ta có tập quán cúng Thổ Công vào ngày 1, ngày 15 âm lịch và các dịp lễ Tết khác.

    

    Một hình ảnh về Thổ Công

48. Theo giai thoại, câu này được hát để chế giễu tật chột mắt của ông Trần Hàn.

49. Lưỡng mục vô châu

    Hai mắt không tròng (thành ngữ Hán Việt).

50. Theo giai thoại, đây là cuộc hát đối đáp giữa một cô tên là Kiều (“xỉu con cò” nói lái lại thành “xỏ con Kiều”) và một anh chàng mù.

51. Theo giai thoại, bài này được một cô gái hát để giễu ông giáo Lươn (Lương?), một người hát hò khoan có tiếng ở Quảng Nam ngày trước.

52. Sứ

    Một chức quan cai trị người Pháp đứng đầu trong một tỉnh dưới thời Pháp thuộc.

53. “Đồn lầu” nói lái lại thành “đầu l…”

54. Chấp sự giả các tư kì sự dã

    Nguyên là “Chấp sự giả các tư kì sự,” nghĩa là (mời) những người chấp sự (người phục vụ việc dâng rượu, dâng hương, phúng văn tế…) vào vị trí công việc của mình. Đây là một câu thông xướng vào đầu các nghi lễ ở làng xã.

55. Ông thân

    Cha.

56. Trượng phu

    Người đàn ông có khí phách, giỏi giang, hào kiệt.

57. Ảng

    Đồ chứa nước sinh hoạt hình tròn giống cái lu, được đúc bằng xi măng, thường thấy ở các vùng quê Quảng Nam.

58. Lỗ lù

    Lỗ khoét trên thành hoặc dưới đáy các vật đựng nước hay ghe thuyền, dùng để xả nước khi cần.

59. Mỗi cái ảng có một cái lù, nhưng nếu anh chàng này ngây thơ mà trả lời “hai cặp ảng là bốn cái lù” thì rơi vào bẫy của cô gái ngay, vì “bốn lù” nói lái lại thành “bú l…”

60. Hốt phân trâu, phân bò về bón ruộng.

61. Phân thơ

    Bức thư phân chia gia tài, ruộng đất, của sính lễ cho con, cháu.

62. Đoan ngôn

    Lời cam đoan.

63. Rứa

    Thế, vậy (phương ngữ Trung Bộ).

64. Bài này có ý nói về bộ phận sinh dục của phụ nữ.

65. Tôm sú

    Cũng gọi là tôm cỏ, một loài tôm biển được nuôi làm thực phẩm rất phổ biến ở nước ta.

    

    Tôm sú

66. Củ kiệu

    Còn được gọi là hành tàu, hẹ tàu, một loài cây thuộc họ Hành, củ màu trắng, lá bọng. Củ kiệu muối là món ăn quen thuộc của dân ta, nhất là vào những ngày Tết (còn gọi là dưa kiệu). Củ kiệu cũng là vị thuốc Đông y giúp làm ấm bụng, bổ thận khí, lợi tiểu...

    

    Củ kiệu muối

67. Cá lóc

    Còn có các tên khác là cá tràu, cá quả tùy theo vùng miền. Đây là một loại cá nước ngọt, sống ở đồng và thường được nuôi ở ao để lấy giống hoặc lấy thịt. Thịt cá lóc được chế biến thành nhiều món ăn ngon. Ở miền Trung, cá tràu và được coi là biểu tượng của sự lanh lợi, khỏe mạnh, vì thế một số nơi có tục ăn cá tràu đầu năm.

    

    Cá lóc

68. Thực bất tri kì vị

    Ăn mà không biết mùi vị (chữ Hán).

69. Chừ

    Giờ. Bây chừ nghĩa là "bây giờ" (phương ngữ Trung và Nam Bộ).

70. Xâu

    Cũng gọi là sưu, món tiền mà người đàn ông từ mười tám tuổi trở lên phải nộp (sưu thế), hoặc những công việc mà người dân phải làm cho nhà nước phong kiến hay thực dân (đi xâu).

71. Mao

    Một cách gọi của hào.

72. Mô

    Đâu, nào (phương ngữ Trung Bộ).

73. Cho tinh thần

    Cách nói của người miền Trung, có thể hiểu thành “cho lên tinh thần, cho (có vẻ) mạnh mẽ.”

74. Trất

    Quách (phương ngữ Trung Bộ).

75. Nớ

    Kia, đó (phương ngữ Trung Bộ).

76. Theo giai thoại, câu hát này do một cô gái hát để trêu Trần Hàn, trong có nhắc tên ông (Hàn) và tên thân phụ ông (Trần Liệu).